Kościół parafialny p.w. Św. Michała Archanioła w Białohrudzie

1. Historia
Wieś Białohruda (Białohrud), położona na prawym brzegu rzeki Dzitwy, znajduje się 14 km na pd. zach. od Lidy. W 1. poł. w. XV należała do Kieżgajłów Zawiszów h. Łabędź, z których pierwszym odnotowanym w źródłach był Andrzej Gułginowicz, kuchmistrz książęcy, któremu ok. r. 1442 Kazimierz Jagiellończyk potwierdził ojcowiznę we włości lidzkiej oraz darował 5 ludzi w Olżewie nad rzeką Dzitwą. Pod koniec w. XV dobra należały do dworzanina królewskiego Miklasza Zawiszy. Ok. 1500 podzielili się nimi jego bracia: część położoną na lewym brzegu Dzitwy objął Andrzej Zawisza, ciwun wileński, a dobra na prawym brzegu Jerzy Zawisza. Taki układ istniał do ok. r. 1560, gdy część Białohrudy oraz niedalekie Waszkiewicze kupił od Zawiszów Andrzej Wiśniowiecki, by po niespełna 20 latach sprzedać je Jaroszowi Mikołajewiczowi Wołczkowi. Pod koniec w. XVI majątek scalił wnuk Andrzeja - Jan Janowicz Zawisza, podkomorzy lidzki, późniejszy kasztelan i wojewoda witebski, ożeniony z Anastazją z Tryznów, której w r. 1593 zapisał na swych dobrach 400 kop groszy lit. Kolejnym dziedzicem był ich syn Mikołaj, kasztelan witebski i jego żona Elżbieta (Halszka) z Tyszkiewiczów. W końcu w. XVII majątek przeszedł na własność bratanicy Jana Janowicza Zawiszy - Anny, która 26 XI 1690 poślubiła Piotra Stanisława Tarnowskiego, a przed r. 1702 Krzysztofa Niemirowicza Szczyta, kasztelana smoleńskiego i cześnika lit. Śladem tych związków pozostały nazwy pobliskich wsi Tarnowszczyzna i Szczytniki. W połowie w. XVIII Tarnowszczyznę z Białohruda przejęli Radziwiłłowie w wyniku małżeństwa Barbary Kieżgajłówny Zawiszanki z Mikołajem Faustynem Radziwiłłem, miecznikiem lit. i wojewodą nowogródzkim. Kolejnymi dziedzicami byli: Stanisław Radziwiłł (1722-1787), podkomorzy litewski, ożeniony z Karoliną z Pociejów, a następnie ich syn Mikołaj (1751-1811), szef regimentu gwardii konnej litewskiej, żonaty z Franciszką Butlerówną. W r. 1808 zastawił on Tarnowszczyznę z Białohrudą Tadeuszowi Andrzejkowiczowi, który w r. 1824 wykupił majątek. Jego syn Juliusz sprzedał Tarnowszczyznę Konstan­temu Kaszczycowi (1828-1881), który za udział w powstaniu styczniowym został zesłany na Sybir, a w r. 1866 zmuszony do sprzedania majątku. Odtąd Tarnowszczyzna z folwarkami: Białohruda, Czyżewszczyzna i Bancewicze, Rubiki, Szczytniki, należała do pułkownika Dymitra Maurosa (zm. 1896), który w r. 1883 ustanowił tu ordynację. Ostatnim właścicielem był jego syn Mikołaj (zm. 1919). W r. 1921 dobra przejął Skarb Państwa.
Parafia białohrudzka powstała w r. 1609, wydzielona z części parafii lidzkiej i wawiórskiej. Oryginał aktu erekcyjnego co prawda się nie zachował, ale znana jest treść dokumentu Jana Zawiszy z 15 I 1609, w którym nadając uposażenie istniejącemu już kościołowi p.w. Św. Jana Chrzciciela wspomniał, że został on „nowo, w młodym wieku, w kilka lat po powrocie moim do wiary świętej katolickiej założony i zbudowany”. Na podstawie tak enigmatycz­nego określenia trudno jednak ustalić faktyczny czas powstania budowli, bowiem data odstąpienia Jana Zawiszy od kalwinizmu nie jest znana.
Drugi, również p.w. Św. Jana Chrzciciela, został wzniesiony w r. 1703 kosztem Władysława Szemiota (Szemeta), wojskiego lidzkiego, właścicie­la Dzitwy Szemiotowskiej. Począwszy od r. 1783 kościół ten występuje w źródłach pod wezwaniem Św. Michała Archanioła, ale dokładnej daty oraz przyczyn zmiany wezwania nie udało się ustalić. W r. 1908 jego miejsce zajął murowany kościół Św. Michała Archanioła, istniejący do dzisiaj.
Parafia należała do dekanatu lidzkiego diecezji wileńskiej, od r. 1991 weszła w skład diecezji grodzieńskiej, nadal pozostając w dekanacie lidzkim. Zaliczała się do niewielkich: w r. 1781 miała 1727 wiernych, w r. 1845 - 1692, w r. 1860 - 1492, w r. 1914 - 2300, a największą liczebność osiągnęła w r. 1939, kiedy należało do niej 3540 osób.
W szkole parafialnej „od dawna istniejącej” w r. 1777 uczyło się 21 dzieci, w r. 1782 było tylko 4. Szkoła została zlikwidowana w r. 1864. Szpital-przytułek, opatrzony w poł. w. XVIII funduszem przez Karolinę z Pociejów Radziwiłłową, podkomorzynę w. lit., odnowiony w r. 1798 przez Krystynę Annę Kościałkowską, naprawiono w r. 1802, a w r. 1810 pleban dobudował dodatkową izbę.
Proboszczami bądź komendariuszami białohrudzkimi byli m. in.: Baltazar Cichosnowski (1609), Maciej Wróblewski (1674), Józef Rychter (zm. 1716), Stefan Wojcicki (1723), Jakób Lenkiewicz (1726), Aleksander Rutski (1731), Felicjan Błażejewicz (1735), Józef Antoni Sochacki (1737), Eustachy Łaszczewski (1743), augustianin Mikołaj Boltz (1744), Marcin Dogiel (1773-1780), Hieronim Rutkowski (1774), Engelhard Dogiel (do 1781), Krescenty Sumorok (1781 i 1785), Krescenty Roman Bartoszewicz (1783), Michał Abramowicz (1784), Ambroży, augustianin, kapelan w Onżadowie (1785), Michał Starzeński (1786), Onufry Jasiński (1786), Franciszek Odrowąż Wysocki (1790) i wikary Maciej Brzozowski, Stanisław Rola Kamieński (1791-1799), Franciszek Salomonowicz (1799), Tomasz Rutkowski (1803-1833), i za jego kadencji jako wikariusz ksiądz unicki Karol Chełmiński (1814), Jan Rodkiewicz (od 1815), Paweł Ściepurzyński (1788-1815), Dawid Kurhanowicz (1815), Aleksander Kolenda (1815), następnie augustianie: Stanisław Naryjewski (1817), Cyprian Czyżewski (1820), Maksymilian Zubrykowicz (1820), Szymon Brodowski (1822) i Aleksy Dobejko (1824), pijar Jacek Skobielow (1826), augustianin Ludwik Kodziewicz (1826), Prosper Drakszewicz (1838), Józef Kulesza (przed 1843-1846) Klemens Linkim (przed 1846-1860), Bernard Petrusewicz (1860-1862), Józef Strzałkowski (1862), Walerian Piotrowski (1868-1885), Józef Deksnis (1892), Kazimierz Stalewski (od 1902), Ludwik Stefanowicz (1913), Jan Kryński (przed 1923), Bolesław Koni (do 1924), Stefan Horodko (1924-1952), Kazimierz Szaniawski (1961-1997), Ryszard Perczak (od 1997).

1.2. Kościół
Pierwszy kościół, wzniesiony zapewne przed r. 1600 z fundacji Jana Zawiszy, ocalał od zniszczenia podczas najazdu moskiewskiego z lat 1655-1661. W r. 1674 wizytator określił go jako niewielki, lecz pięknej struktury i dostatnio wyposażony. Był w dobrym stanie, choć wymagał naprawy dachu. Wg opisu z r. 1700 ołtarz gł. miał trzy kondygnacje: w pierwszej znajdowała się rzeźba Chrystusa Ukrzyżowanego, w górnych obrazy: Wniebowzięcie Matki Boskiej oraz Św. Elżbieta. Wspomniano też kilka obrazów rozwieszonych na ścianach: Najśw. Panny, Św. Mikołaja, Św. Jerzego, Św. Kazimierza, Św. Antoniego Padewskiego, a także o haftowanym przedstawieniu Chrystusa Ukrzyżowanego. Więcej wiadomo o następnym, zbudowanym w r. 1703. Był drewniany, na podmurówce, najprawdopodobniej na rzucie prostoką­ta, złożony z nawy poprzedzonej babińcem, oraz węższego prezbiterium, z przylegającą od lewej zakrystią. Jego wymiary bywają rozmaicie określane w poszczególnych źródłach, można jednak przyjąć, że miał ok. 20 m długości, z nawą szerokości 10 m i o 4 m węższym prezbiterium. Wg opisu z r. 1731 dach był kryty gontem, a pośrodku kalenicy znajdowała się wieżyczka na sygnaturkę, zwieńczona żelaznym krzyżem. Wewnątrz ściany pokryte były śląskim sukiennym obiciem, drukowanym w zielone kwiaty; odpowiednią do niego tkaniną obite były również ławki. W ołtarzu gł. znajdował się słynący łaskami obraz Najśw. Marii Panny, z pozłacanym nimbem i kameryzowaną koroną oraz srebrną, pozłacaną sukienką, wysadzaną 30 krwawnikami. Przy obrazie zawieszone były dwa sznury pereł, trzy srebrne tabliczki, pozłacane srebrne obrączki i kolczyki. W dwóch ołtarzach bocznych były obrazy - w lewym Sw. Helena, w prawym Św. Antoni. Na belce tęczy umieszczona była rzeźba Chrystusa Ukrzyżowanego, z raną w boku ozdobioną broszką z diamencikami. Pod dostępną z zakrystii malowaną amboną stała chrzcielnica stolarskiej roboty, nad nią szafka na oleje św. Nad wejściem znajdował się chór z tralkową balustradą, brakowało jednak organów. Wśród sprzętów litur­gicznych odnotowano pozłacaną promienistą monstrancję, kielich „auszpurskiej roboty” oraz odnowiony cynowy pacyfikał. Taki sam stan potwierdza inwentarz z r. 1732. W r. 1773 kosztem Krystyny Anny z Miłkiewiczów Kościałkowskiej, podkomorzyny wiłkomierskiej, kościół pokryto nowym gontem, a do ołtarzy bocznych przybyły nowe obrazy: w lewym Niepokalane Poczęcie Najśw. Marii Panny, w prawym Sw. Teresa.
Taki sam stan opisano w r. 1781 przy obejmowaniu parafii przez ks. Krescentego Sumoroka od ks. Engelharda Dogiela, gdy obraz w drugiej kondygnacji ołtarza św. Antoniego określono jako przedstawienie Św. Klary, być może mylnie, gdyż taka identyfikacja nie pojawia się w późniejszych opisach.
Z inwentarza spisanego w r. 1783 dowiadujemy się, że kościół miał jedną wieżę zwieńczoną pozłacanym żelaznym krzyżem, wnętrze kryte deskowym stropem i ceglaną posadzkę. Ołtarz gł. był dwukondygnacyjny, malowany zielono-czerwono i złocony, ze stojącymi po bokach, biało malowanymi rzeźba­mi aniołków i srebrzoną figurą Matki Boskiej z Dzieciątkiem w zwieńczeniu; mieściło się w nim kilka obrazów: w pierwszej kondygnacji Matka Boska z Dzieciątkiem, zasłaniany obrazem Chrystusa Ukrzyżowanego z Matką Boską Bolesną i św. Janem Ewangelistą, wyżej Veraicon, w drugiej kondygnacji Św. Augustyn, a powyżej zwieńczenia stary obraz Boga Ojca i Ducha Św. W drewnianej mensie umieszczony był portatyl konsekrowany w r. 1755 przez bpa Aleksandra Horaina. Po bokach ołtarza wisiało sześć dużych starych obrazów na płótnie: Najświętsza Panna z malutkim Chrystusem u stóp, Św. Jerzy, Św. Mikołaj bp, Chrystus, Św. Kazimierz, Św. Estera Królowa oraz trzy mniejsze: Matka Boska Bolesna, Matka Boska z Dzieciątkiem i Św. Barbara. Ołtarze boczne były skromniejsze, stolarskiej roboty, dwukondygnacyjne; w lewym, mal. biało, zielono i czerwono, znajdował się obraz Sw. Helena, z inskrypcją „Święta Helena triumfuj”, oraz Immaculata; w prawym, mal. na brązowo, Św. Antoni z Dzieciątkiem oraz Sw. Elżbieta Królowa i Narodzenie Chrystusa, na mensie były nadto małe obrazki: nieokreślonego świętego i Zwiastowanie. Malowana na biało-zielono-czerwono-niebiesko ambo­na, ze srebrzoną płaskorzeźbą Ducha Św. na podniebiu baldachimu, miała w zapiecku haftowany obraz Chrystusa Ukrzyżowanego. Obok ambony sta­ła podobnie malowana chrzcielnica i nad nią szafka na oleje św., z mal. na drzwiczkach hirogramem IHS, otoczona 10 mal. na desce obrazkami różnych świętych. Na belce tęczy znajdowała się rzeźbiarska Grupa Ukrzyżowania, nad chórem muzycznym obraz Chrystusa Zmartwychwstałego, a w zakrystii Najśw. Panny i Bł. Jozafata Kuncewicza, a nad wejściem do niej stała drew­niana figura Pana Jezusa.
Podobny stan potwierdzają dwa inwentarze z r. 1790, natomiast ze spisanego w r. 1796 pochodzi informacja, że kościół stoi opuszczony, z „najnikczemniejszymi obrazami potłuczonymi”, z czego można wnosić, że zniszczenia te były wynikiem działań wojennych podczas insurekcji kościuszkowskiej. Do r. 1801 stan ten nie uległ poprawie. Korzystne zmiany nastąpiły dopiero za kadencji energicznego ks. Tomasza Rutkowskiego: w r. 1805 pobito gontem dach, w r. 1810 w plebańskiej wsi Mochowicze stanął nowy budynek plebanii, a w latach 1817-1819 przeprowadzono gruntowny remont kościoła - w r. 1817 naprawiono okna, w r. 1818 pokryto i pomalo­wano wieżyczkę nad szczytem oraz częściowo wymieniono pokrycie dachu kruchty, w r. 1819 odmalowano całe wnętrze świątyni, wraz z ołtarzami i balustradą chóru muzycznego, do ołtarza gł. sprawiono nowe tabernakulum z obrotowym tronem eucharystycznym, odremontowano oba ołtarze boczne i ukończono budowę dzwonnicy na cmentarzu kościelnym, a w r. 1820 spra­wiono 7-głosowe organy.
Inwentarze z lat 1828 i 1830 informują o dobrym stanie kościoła, choć odnotowano potrzebę drobnych napraw stropu i okien oraz nowego pokrycia dachu. W r. 1846 została zbudowana nowa dzwonnica, pełniąca również funkcję bramy; mieściły się w niej dwa dzwony: większy z napisem: „R(oku) 1697 M(iesiąca) Augusta d(nia) 4 L. S. Z. Z. E. E. M. W. P. S. do kościoła Biełagruckaho” i mniejszy „Lał J. Wehner w Wilnie 1818”. W r. 1849 koś­ciół od nowa oszalowano, a dach pokryto słomą, przebudowano też babiniec i pokryto go gontem. Przy cudownym obrazie Matki Boskiej w gł. ołtarzu odnotowano wówczas znaczną liczbę ozdób i wotów, a w dostatnim wypo­sażeniu zakrystii m. in. 11 ornatów i 3 kapy. W r. 1860 funkcję ołtarza gł. (o którego zniszczeniu brak wcześniejszych wzmianek) pełnił zawieszony na ścianie cudowny obraz Matki Boskiej w srebrnej sukience i ozdobnej złoconej ramie, zwieńczonej rzeźbionym hierogramem Marii, umieszczony na czar­nym aksamitnym tle, na którym umocowano srebrne litery napisu: „Matko Miłosierdzia! Pod Twoją obronę uciekamy się”. Po bokach, „dla większej optyczności ołtarza”, rozpięta była kotara z czerwonego sukna, podwiązana na kształt paludamentu. Pomiędzy obrazem a tabernakulum znajdował się mały, haftowany na kanwie obrazek Matki Boskiej. W r. 1862 kościół wymagał remontu, ale wobec braku danych z następnych lat trudno sądzić, czy do końca w. XIX podejmowano jeszcze jakieś działania w tym kierunku.
W r. 1908 staraniem proboszcza Kazimierza Stalewskiego, ze składek parafian została ukończona budowa okazałego kościoła murowanego, do którego pomiędzy latami 1909-1912 sprawiono dwa dzwony, wykonane w odlewni Stanisława Czerniewicza w Pustelniku koło Warszawy.

2. Opis

2.1. Architektura
Kościół usytuowany jest na wysokim brzegu Dzitwy, z trzech stron otoczony cmentarzem. Orientowany (prezbiterium zwrócone na pn.wsch), murowany z żółtawej cegły, na cokole z ciosów granitowych, nietynkowany. Na planie krzyża. Korpus bazylikowy, trójnawowy, z transeptem, czteroprzęsłowy, z dodatkowym węższym przęsłem zach., flankowanym przez wieże, mieszczącym w przyziemiu kruchtę i nad nią chór muzyczny.
Prezbiterium wyodrębnione, zamknięte trójbocznie, przy jego narożach niższe, wysunięte ku wsch. zakrystie na rzucie zbliżonym do kwadratu, po­wiązane z korpusem i pomiędzy sobą węższymi i niższymi prostokątnymi łącznikami. Nawa gł. otwarta do bocznych półkolistymi arkadami na sześciobocznych filarach opiętych pilastrami o uproszczonych kapitelach, ściany dzielone w wielkim porządku pilastrami o stylizowanych kapitelach roślin­nych, umieszczonymi na osiach filarów. Prezbiterium wydzielone ścianą, z arkadą tęczy o haku półkolistym. W nawach bocznych podziały pilastrami o uproszczonych kapitelach. Sklepienie kolebkowe na gurtach, w nawie gł. z lunetami, w zakrystii pn. pięciopolowe, w zakrystii pd. sufit, łączniki sklepione kolebkowo. Chór muzyczny trójdzielny, w nawie gł. wsparty na parze kolumn o kostkowych kapitelach, ograniczony murowanym prostym parapetem z arkadkową balustradą. Okna prostokątne, wąskie, zamknięte łu­kiem półkolistym, w nawie gł. i w prezbiterium potrójne, w nawach bocznych i pozostałych pomieszczeniach parzyste, poza transeptem, gdzie pojedyncze; w ścianie zach. i zamknięciach ramion transeptu rozetowe. Elewacje obiega cokół. Fasada trójprzęsłowa, dzielona uproszczonymi pilastrami, z dwu-kondygnacyjną częścią centralną, zwieńczoną trójkątnym szczytem, ujętą w trzykondygnacyjne wieże, dołem wtopione w ślepe przęsła boczne. Na osi uskokowy portal o łuku półkolistym, nad nim pas półkoliście zamkniętych blend, w drugiej kondygnacji cztery okna o takim samym kształcie i rozeta, w szczycie nadwieszony fryz arkadkowy. Elewacje boczne opięte na naro­żach i dzielone uproszczonymi pilastrami, zwieńczone kostkowym gzymsem i nadwieszonym arkadkowym fryzem. Okna bez obramień, z występującymi z lica ściany łukami nadokiennymi, w zakrystiach ujęte w półkolistą arkadę formowaną z cegły. Wieże dołem kwadratowe, dwie górne kondygnacje węższe, najwyższa o ściętych narożach, zwieńczone ośmiobocznymi iglicowymi hełmami; w przyziemiu od pn. i pd. wejścia boczne, z uskokowym portalem analogicznym jak gł., w drugiej kondygnacji we wszystkich ścianach prze­zrocza o formie biforiów, w trzeciej pojedyncze wysokie otwory zamknięte półkoliście. Dachy kryte blachą: dwuspadowy nad nawą gł. i transeptem, pięciospadowy nad prezbiterium, czterospadowe nad zakrystiami oraz pulpitowe nad nawami bocznymi i łącznikami; na wieżach iglicowe ośmioboczne hełmy zwieńczone wysokimi żelaznymi krzyżami; nad wsch. szczytem korpusu czworoboczna murowana wieżyczka na sygnaturkę, zwieńczona ostrosłupo­wym hełmem z krzyżem.

2.2. Dekoracja malarska
Współczesna budowie, architektoniczna, figuralna i ornamentalna, obejmująca wszystkie elementy struktury wnętrza. Na ścianach naw imitacja kamiennego wątku z ciosów. Na sklepieniach naw dekoracja arabeskowo-roślinna. W prezbiterium na wsch. części sklepienia dwa anioły adorujące kielich z hostią, w pozostałych polach Arma Passionis oraz insygnia papieskie i biskupie; na ścianach bocznych iluzjonistycznie malowane czerwone kotary o wzorze lilii heraldycznych. Nad łukiem tęczy krzyż z koroną cierniową, Gołębica Ducha Św. i kotwica, adorowane przez klęczące anioły, oraz napis „Najsłodsze serce Jezusa bądź moją miłością”. W korpusie nawy na skle­pieniu dekoracja arabeskowa, ściany pokryte imitacją kamiennego wątku z ciosów.
Anna Korzeniowska, Katarzyna Mączewska