KAPLICA CMENTARNA P.W. ŚW. BARBARY W LIDZIE

1. Historia
Cmentarz miejski w Lidzie, przeznaczony dla wszystkich wyznań chrześ­cijańskich, został założony w r. 1797 na terenie ówcześnie położonym poza zabudową mieszkalną, po wsch. stronie rzeczki Lidzieji, przy wylocie traktu do Słonimia, przekształconym z czasem w ul. Grażyny (obecnie Engelsa). Ok. r. 1840, kosztem Klary Jakowickiej, został okopany rowem i otoczony wałem. W r. 1886 ze środków Laskowiczowej wymurowano czterosłupową bramę z drewnianymi wrotami, ok. r. 1900, ze składek parafian, ogrodzono cmentarz kamiennym murem, a w r. 1903 po jego wewnętrznej stronie wmurowano tablicę z nazwiskami ówczesnego proboszcza Józefa Sienkiewicza oraz głów­nych dobroczyńców: M. Pacewicza, J. Podhajnego i Stefana Mokrzeckiego. W r. 1937 teren cmentarza powiększono od pn.wsch. do jego obecnych granic, wynosi on 3,1 ha. Po r. 1945 systematycznie dewastowany, w latach 1970 formalnie zamknięty i przeznaczony do likwidacji z zamiarem urządzenia na jego miejscu parku miejskiego. Do wykonania tego zamiaru ostatecznie nie doszło, jednak w obawie przed zniszczeniem grobów swych bliskich, wiele z nich rodziny zmarłych przeniosły na inne cmentarze.
Kaplica cmentarna p.w. Św. Krzyża, wystawiona w r. 1805 staraniem ks. Wincentego Narbutta, proboszcza i dziekana lidzkiego, została usytuowana pośrodku cmentarza, frontem na pn., ku ul. Grażyny. Była drewniana, na ce­glanej podmurówce, szalowana. Na planie prostokąta, salowa, z prezbiterium
zamkniętym trójbocznie, z przyległą od wsch. niewielką zakrystią i wspartym na czterech słupach gankiem od frontu, nakryta gontowym dachem. Miała sześć prostokątnych okien w nawie i dwa w bocznych ścianach prezbiterium. Obok stanęła dzwonnica na czterech słupach, mieszcząca dwa niewielkie dzwony. W r. 1820 w kaplicy były trzy ołtarze, ambona i ławki, a na chórze muzycznym przeniesione z fary niewielkie organy, które w r. 1904 przekazano do filii w Krupie. Wg inwentarza z r. 1825 w ołtarzu gł. był obraz Chrystu­sa Ukrzyżowanego, w lewym bocznym Św. Antoniego, w prawym nie było obrazu. Po zamknięciu kościoła karmelickiego (1832) i spaleniu się kościoła pijarskiego (1842), przez pewien czas spełniała funkcje kościoła filialnego parani farnej. W r. 1848 została odnowiona. W r. 1885 Stefan Butkiewicz, były marszałek szlachty pow. lidzkiego, sfinansował budowę nowej drew­nianej dzwonnicy. W r. 1927 budowla była już w bardzo złym stanie, co potwierdzają wykonane wówczas fotografie. Pozwalają one również stwier­dzić, że zachowała swój pierwotny kształt, z wyjątkiem frontowego ganku, zastąpionego szerszym, wspartym na sześciu słupach, nakrytym okapowym gontowym daszkiem.
W r. 1928 został zatwierdzony projekt nowej kaplicy drewnianej, opra­cowany przez inż. W. Borowickiego, jednak nie podjęto jego realizacji. W r. 1929 powstał nowy, autorstwa studenta architektury K. Rostworowskiego, pozytywnie oceniony przez Stanisława Lorentza, ówczesnego wojewódz­kiego konserwatora zabytków. Budowa, rozpoczęta w r. 1930 staraniem proboszcza Hipolita Bojaruńca, postępowała powoli: w r. 1937 kaplica była już nakryta dachem, ale do wybuchu II wojny nie zdołano przeprowadzić prac wykończeniowych, w tym otynkowania wnętrza. W tym stanie pozostawała jeszcze przez wiele lat, ulegając postępującej degradacji, a także celowemu niszczeniu. W latach 2000-2003 ze środków parafii przeprowadzono gruntow­ny remont, a właściwie odbudowę, obejmującą położenie dachu, otynkowanie wnętrza, wstawienie okien i drzwi, wykonanie posadzki oraz drewnianych schodów i balustrady chóru, sprawienie ławek i obrazu Św. Barbara.

2. Opis
2.1. Architektura
Kaplica usytuowana w obrębie cmentarza, na wprost bramy, zwrócona frontem na pn. Murowana z cegły, na cokole z ciosów, otynkowana tylko we wnętrzu. Na planie prostokąta, z kwadratową wieżą od pn., prezbiterium zamkniętym trójbocznie (we wnętrzu zaś półkoliście) i dwoma niższymi prostokątnymi aneksami, ukośnie dostawionymi do nawy.
Wnętrze salowe. Ściany bez podziałów, zwieńczone szerokim gładkim gzymsem. Od pn., w obrębie wieży kruchta i nad nią chór muzyczny, otwarty do nawy półkolistym przezroczem, dostępny z nawy drewnianymi kręconymi schodami z toczoną tralkową balustradą i zamknięty prostym odcinkiem takiej że balustrady. Sklepienie kolebkowe, apsyda w zamknięciu prezbiterium sklepiona sferycznie, w aneksach zakrystyjnych, kruchcie i chórze płaskie stropy. Okna zamknięte półkoliście, jednostronnie głęboko rozglifione. Przejście z kruchty do nawy w formie półkolistej arkady, pozostałe wejścia prostokątne.
Fasada o ślepych częściach bocznych, z wysuniętą przed lico dwukondygnacyjną kwadratową wieżą o zamkniętej zadaszonym krenelażem szerszej dolnej kondygnacji, w której na osi półkoliście zamknięty otwór wejściowy i koliste okno, w ścianach bocznych wąskie prostokątne okienka, wszystkie w tynkowych opaskach; w górnej kondygnacji pojedyncze, półkoliście za­mknięte okna bez obramień. Elewacje boczne bez podziałów, zwieńczone ceglanym gzymsem, dwuosiowe, z oknami w tynkowych opaskach, w ślepej elewacji pd. na zamknięciu prezbiterium formowany z cegły krzyż. Dachy dwuspadowe, na nawie i aneksach kryte falistym eternitem, na wieży namio­towy, kryty blachą, z ażurowym żelaznym krzyżem na szczycie.

2.2. Wyposażenie
Nad betonową, sarkofagową mensą, zespojoną ze ścianą zamknięcia prezbiterium, zawieszony obraz Św. Barbara, 2003. Na ścianach nawy wmu­rowane w r. 2003 tablice pamiątkowe: marmurowe: 1. pamięci kapłanów straconych przez władze carskie w r. 1863 za udział w powstaniu stycznio­wym: Adama Falkowskiego, proboszcza Iszczołny, Rajmunda Ziemackiego, proboszcza Wawiórki i Stanisława Iszory, wikarego w Żołudku; 2-3. z listą 83 żołnierzy i oficerów poległych w bitwach o Lidę wr. 1919; 4-13. mosiężne, z nazwiskami 10 żołnierzy i oficerów 5 lidzkiego pułku lotniczego, poległych w czasie II wojny światowej.

2.3. Otoczenie kaplicy
Kaplica znajduje się w obrębie rozległego (3,1 ha), mocno zarośniętego i znacznie zdewastowanego cmentarza, ogrodzonego kamiennym murem, z żelazną bramą od pn. Ograniczony jest ulicami: od pn. ul. Engelsa (d. Gra­żyny), przechodzącą w drogę wylotową na Słonim i Baranowicze, od zach. ul. Rudnika, od pd. ul. Róży Luksemburg. Ma kształt nieregularnego pięcioboku o gł. osi pn.-pd. W pd. narożniku znajduje się wydzielona kwatera wojskowa z pamiątkowym obeliskiem i otaczającymi go, uszeregowanymi w kwadrat 91 nagrobkami i mogiłami żołnierzy i oficerów 5 pułku lotniczego stacjonującego w Lidzie do r. 1939, oraz żołnierzy poległych w walkach o Lidę w r. 1919.
Nagrobki: 1. Aliny Dmochowskiej (zm. 1836), granitowa płyta z napi­sem: „Nieutuleni rodzice | córce pierworodnej Alinie | DMOCHOWSKIEJ | zmarłej w 6-tym r(oku) życia | roku 1836 7bra 9 dnia”, sygn. J(ózef) H(orbacewicz), kamieniarz wileński; 2. Ksawerego Ryłły, z napisem: „Ś.p. Ksawerego Ryłło | Radcy Dworu i obywatela P(owia)tu Lidzkiego | Żył lat 62 umarł d(nia) 22 Lutego 1836. | Strapione córki proszą o 3 Zdrowaś Marya”; 3. Róży Krahelskiej, granitowa płyta z rzeźbionym krzyżem, czaszką z piszczelami i napisem: „Tu leży Róża z Turowiczów Krahelska | Skarbna P(owia)tu Lidz(kie)go | zmarła w ro(ku) 1837 maja 12 | mając wieku lat 19”; 4. Adamowiczów, po 1838, z różowego granitu, sześcian nakryty ściętym obeliskiem, na ścianach cokołu napisy dotyczące: Stanisława (1780-1838), prezydenta lidzkiego sądu powiatowego, Feliksa (1783-1876), prezydenta grodzkiego powiatu lidzkiego, i Emilii z Adamowiczów Butkiewiczowej (1813-1879), marszałkowej powiatu lidzkiego; 5. Aleksandra Tołoczki, stela z szarego granitu, z wypukłym poziomym krzyżem na górnej powierzchni i napisem: „ALEKSANDER | TOŁOCZKO | Kolegialny Regestrator | Um(arł) 1846 r(oku) Kwiet(nia) 7 dnia | Wieku lat 27 | Po latach życia niewielu Spoczywaj tu przyjacielu | Nim cię głos trąby anioła | Przed sąd najwyższy powoła”; 6. Kacpra Adamowicza, stela z różowego granitu, z płaskorzeźbionym krzyżem w ukośnym owalnym medalionie i napisem: „Ś.p. Kacper ADAMOWICZ | Sędzia P(owia)tu Lidzkiego| Um(arł) 1856 Maja 16 dnia Żył lat 62”; 7. Leona Polakowskiego, stela z różowego granitu, z płaskorzeźbionym krzyżem w ukośnym owalnym medalionie i napisem: „Ś.p. | Leon | POLAKOWSKI | umarł R. 1859 Października 21 | żył miesięcy 16 dni 11 | Stroskana Matka tę pamiątkę | poświęciła”; 8. Grasyldy Czarnockiej, stela z różowego granitu, z płaskorzeźbionym krzyżem w ukośnym owalnym me­dalionie i napisem: „S.P. | Grasylda | z Januszkiewiczów | CZARNOCKA | um(arła) 13 Maja 1868 r(oku) | Wieku lat 67 | Pokój jej duszy”; 9. Kazimierza Mateusza Bańkowskiego, zwieńczony żeliwnym krzyżem granitowy cippus z uproszczonymi trójkątnymi akroterionami i naczółkiem, z napisem: „Tu spoczywa | Ś.p. | Kazimierz | Mateusza syn | BAŃKOWSKI | b(yły) Sędzia Powiatu | Lidzkiego | Zmarł 18 paźdz(iernika) | 1871. Żył lat 76. | Pamiątka od żony”; 10. Rafała Sadowskiego, z czarnego granitu, cippus nakryty dachem z akroterionami i niskim trójkątnym frontonem z rytą uskrzydloną klepsydrą, z napisem: „Tu spoczywają zwłoki | Ś. P. | Rafała | SADOWSKIEGO | Radcy Stanu i Kawalera | zm. 1869 r(oku) Sierpnia 8 d(nia) |wieku lat 58”; 11. Tekli Brandt, z szarego granitu, w formie zwoju, z napisem: „Ś.p. | Tekla z Rapackich | BRANDT | Radczyni Dworu | zmarła 1874 r(oku) Lutego 15 d(nia) | wieku lat 32”; 12. Feliksa Laskowicza, granitowy, z żeliwnym krzyżem (obłamanym) na wysokim prostopadłościennym cokole z wydzieloną gzymsem podstawą, z napisem: „Tu spoczywa Ś. p. Feliks syn Józefa | LASKOWICZ | Obywatel, b(yły) Sędzia Powiatu Lidzkiego | Zmarł 5 Czerwca 1876 żył lat 76 | Pamiątka od żony”; 13. Aleksandra i Walerii Kozłowskich, ok. 1870-1880, z różowego, polerowanego granitu, w formie zwoju pionowo opartego o głaz, z napisem: Ś.P. | ALEKSANDER | I | WALERJA | Z | CZARNOCKICH | KOZŁOWSCY; 14. Jamonttów, granitowy, krzyż o sfazowanych ramionach, na dwustopniowym prostopadłościennym cokole, z napisami: „KAZIMIERZ JAMONTT | ur(odzony) w majątku rodzin(nym) Petrele na Żmudzi | zm(arł) w majątku Moryń pow. lidzkiego | 1 VII 1889 r(oku) w wieku lat 39. | S. P. WŁADYSŁAW JAMONTT | Dyrektor Wileńsk(iego) Banku Hand(lowego) w Lidzie | syn Kazimierza ur(odzony) w majątku | Dokudów pow. lidzkiego | zm(arł) w Lidzie 21 X 1932 r. w wieku lat | 55 | Ś. P. HENRYK JAMONTT 1879-1936”; 15. granitowy, ok. 1890, pień z obciętymi konarami, dołem prostokątna nisza, niegdyś z tablicą i napisem; 16. Bolesława Szukiewicza, z różowego granitu, pień z obcię tymi konarami, na którym zwój z napi­sem: „Ś. P. | Bolesław | SZUKIEWICZ | Ur(odzony) 23 Kwietnia | 1831 r(oku) zm(arł) 2 Styc | znia 1886. Pamiątka | stroskanej Żony; 17. Franciszka i Heleny Dubrawszków, granitowy, pień z obciętymi konarami, dołem prostokątna płycina z napisem: FRANCISZEK I HELENA | DUBRAWSZKO | ZM(ARLI) 1898 R(OKU) ŻYLI LAT. | BOŻE ZBAW ICH DUSZE | STROSKANY WNUK TĘ | PAMIĄTKĘ POŚWIĘCA | J. SWIELCEWICZ; 18. Nikodema Milewicza, granitowy, pień z obciętymi konarami, na którym prostokątna rama z napisem: Ś.P. | NIKODEM | MILEWICZ | ZM(ARŁ) 9 KWIET(NIA) 1911 R(OKU) | ŻYŁ LAT 77; 19. Walerii z Cybulskich Ciechanowiczowej (1841-1933), betonowa płyta z wypukłymi literami napisu: WALERIA CIECHANOWICZOWA UCZESTNICZKA POWSTANIA 1863 R(OKU) ŻYŁA LAT 92. ZM(ARŁA) 23 I 1933 R(OKU) CZEŚĆ JEJ PAMIĘCI.
Wśród bardzo już nielicznych nagrobków przedstawicieli innych wyznań (prawosławnych i ewangelików), m.in.: 20. Konstantina Kuczinskiego, granitowa płyta z napisem: „Koлежский Accecop | Koнстантин Иванович Кучинский | скончался 17 Ceньтабра 1848 г(ода)”; 21. Ernesta Medema, oficera galickiego pułku jegrów, przepołowiona bryła granitu z wygładzoną ścianą, z napisem: Баринъ Эрнест Медем скончался 25 Февраля 1846 года Умер от роду 36 лет”; 22. Ksawerego Estki, sygn. Józef Kozłowski w Wilnie, z szarego i różowego granitu, na dwustopniowym prostopadłościennym cokole wysoki krzyż o sfazowanych ramionach, z napisem: „Na wdzięczną pamiątkę | ukochanemu mężowi mojemu | XAWEREMU ESTKOWI | Chorążemu P(owia)tu Lidzkiego | Ur(odzony) 1787 Um(arł) 1855 | Bracia tu pogrzebiony wasz bliźni | co się starał o łzę dla swojego grobu”; 23. gen. Józefa Zarzeckiego, piaskowcowy, pozioma płyta z wypukłym krzyżem i napisem: JÓZEF ZARZECKI SYN WOJCIECHA HERBU WARNIA | GENERAŁ LEJTNANT KORPUSU INŻYNIERÓW | URODZIŁ SIĘ W SKOMOROSZKACH | 19 GRUD(NIA) 1800 R(OKU) | UMARŁ W PETERSBURGU 29 STYCZNIA | 1869 | PAN DAŁ, PAN ODJĄŁ JAKO SIĘ PANU PODOBAŁO | TAK SIĘ STAŁO, NIECH BĘ­DZIE IMIĘ PAŃSKIE BŁOGOSŁAWIONE Hiob 1,22; 24. ppłk. Fryderyka Neumanna, granitowy, płyta w formie zamkniętej księgi, na dwustopniowej podstawie z ciosów, z napisem: „Fryderykowi NEUMANNOWI Podpułkownikowi ur(odzony) 1813 r(oku) marca 19 d(nia) um(arł) 1869 czerwca 17 d(nia) Panie rzekłeś mu pójdź do mnie Ty mi rzeczesz nie płacz. Opłakująca żona ten pomnik położyła”.
Anna Korzeniowska, Katarzyna Mączewska