Prawdziwa ballada o miłości

To moja przyszła babcia siedzi przed domem i oskubuje kurę, a biały puch śnieży jej włosy, rzęsy i usta, którymi porusza w cichym szepcie, choć ciągle nie ma pewności, czy jej modlitwa zostanie wysłuchana, więc wciąż szeptać ją zaczyna od począt­ku. Jest już zmęczona wyrywaniem piór i modlitwą do świętego Antoniego, bo modli się o odnalezienie czarnej chustki na jutrzejszy pogrzeb. Nie modli się o smakowity rosół, bo nie wie, jak nazywa się patron takiej modlitwy. Natomiast ze świętym Antonim rozmawiała już tak często, że uważa go prawie za dobrego znajomego lub nawet dalekiego kuzyna.
A gdzie ja wtedy byłem? W jakim zakątku wszechświata czy nieskończoności cierpliwie lub z niepokojem czekałem, aż przyjdzie na mnie kolej, aż ktoś zawoła mnie i weźmie za rękę, żeby wyprowadzić z ciemności ku rozkwitłym łąkom, pobielonym ścianom, przeczystym porankom. Okryje miękkim płaszczem przed wiatrem, osłoni przed chłodem rozpalając w piecu, ugasi pragnienie kubkiem wystudzonej mięty. Może byłem wirującym w przestworzach okruchem pyłu, nocnym echem wołającej sowy na nieznanym drzewie, skrzypieniem nie domkniętej furtki w zaniedbanym ogrodzie, ulotną nitką babiego lata strąconą z czyichś rozwianych włosów, skrawkiem pajęczyny rozsnutym między wskazówkami zatrzymanego zegara, błyskiem przywidzenia w gwiaździstą, mroźną noc...
Gdzie byłem, kiedy na moją przyszłą babcię sypał się biały puch, kiedy moja przyszła mama podniosła najładniejsze jabłko i położyła osobno, jakby coś jej podpowiadało, żeby przechowała je na późniejsze lata, a wieko trumny za sąsiednim płotem czekało na zatrzaśnięcie świata przed organistą?
Święty Antoni, niech się stanie wola twoja, niech się znajdzie zguba moja, po raz nie wiadomo który modli się moja przyszła babcia, szamocząc się z martwą kurą i jednocześnie przeszukując zakamarki swojej pamięci, w których nagle objawi jej się zwykła czarna chustka, co odprowadziła już tylu nieboszczyków na pagórkowaty cmentarz. A ja chyba jeszcze teraz słyszę tamten pradawny szept, niosący się teraz po nocnym kaszubskim jeziorze, i uciszam wiosła łódki, aby wyraźniej słyszeć każdą pojedynczą sylabę. Bo może słyszę ostatni raz.
***
Z każdym dniem przemieniały się słowa, którymi do siebie mówili, gdy widywali się, choćby na krótko. Ostatnio zdarzało się to coraz częściej. Kilkakrotnie natrafiali na siebie przypadkowo w niespodziewanych miejscach, jak gdyby za czyjąś tajemniczą namową o tej samej porze wychodzili z domu, skręcali akurat w tym a nie innym kierunku i w którejś chwili przecinały się ich drogi. Nawet kiedy milczeli, czuli, że zamilkli nie dlatego, że nie mają o czym mówić, ale że wszystko chcieliby powiedzieć sobie od razu i nie wiedzą od czego zacząć.
Mieli już swoje wydrążone drzewo za pocztą, któremu nie bali się powierzać swoich sekretów - chowali umówione znaki do próchniejącej wierzby, naznaczając je stygmatami swego pamiętania lub nagłego zatęsknienia - oderwaną z „biełomorów" tekturką z krótkim zapisem sporządzonym łamiącym się grafitem ołówka: „młyn 5”, bukiecikiem wrzosu, z którego jeszcze nie całkiem wystygło słońce, przewiązanym urwanym sznurowadłem, żurawim piórem, szklanym oczkiem z odpustowego pierścionka zawiniętym w spłowiałą wstążkę, liścikami pisanymi wymyślonym przez niego alfabetem. Już siebie śnili, a nawet jednej nocy mieli podobny sen, w którym szukali jakiegoś wielkiego, omszałego kamienia z wyrytą na nim przepowiednią i kiedy zdawało się, że widzą ten kamień w oddali, ją przebudziło gwałtowne trzaśniecie drzwiami, jego obudził ojciec, bo mieli jechać razem do Lidy. Już coraz bliżej siadali obok siebie, gdy byli pewni, że nikt ich nie zobaczy, niby przypadkiem ich ręce ocierały się o siebie. Ona dłużej wystawała przed lustrem, kiedy zbliżała się umówiona godzina, a wcześniej co chwila zaglądała do drugiego pokoju, gdzie stał zegar. On nawet kiedyś na spotkanie założył krawat ojca. Tylko wciąż brakowało jej śmiałości, żeby spytać, czy naprawdę był tamtej nocy pod jej oknem.
Jeszcze raz zajrzała do pokoju, jakby wierzyła, że od jej ponaglających spojrzeń wskazówki zegara zaczną przesuwać się prędzej, wahadło zakołysze się szybciej, a krztuszenie się zużytego kuranta będzie ponawiało się bez chwili odpocznienia. W rozleniwionym szeleście wahadła i cichości pustego domu stukot kopyt popędzanych do galopu, a może spłoszonych koni wydał jej się czymś za bardzo nieprawdziwym, dlatego z niedowierzaniem podbiegła do okna. To, co zobaczyła, wzięła za pył pozostawiony na drodze przez rozpędzone konie, ale pył ten, zamiast opadać, rozsnuwał się nie tylko nad drogą, lecz oplatał przykościelny mur, gdzie przy dzwonnicy zaczerniła się sutanna księdza, wchodził do ich ogrodu i przeciskał się przez nieszczelny płot na dziedziniec plebanii, skąd roznosił się jeszcze dalej. „Przecież jest za wcześnie na mgłę - pomyślała zdumiona, odwracając się do zegara - nie jest to kurzawa od wypalanych ściernisk czy tlących się torfowisk. To raczej jakiś dym, to na pewno dym z jesiennego ogniska, w którym opalizują słoneczne promienie, opadające liście, niebieskie niebo osamotnione przez ptaki”.
Już w sieni dostrzegła snujący się po podłodze delikatny, kruchy mglisty woal o ziołowo-korzennym zapachu. Podwórko też okrywał dym, sięgający jej powyżej kolan i widziała w jego rozpostartych, popielatych kłębach różnobarwne smugi, jakby wciąż jeszcze błąkało się w nim wspomnienie ostatniej tęczy. Zapach dymu mieszał się z wonią jesiennego smutku, nie zebranych owoców, wilgotnych wiatrów, które coraz częściej nie pozwalały zasnąć, świszcząc w drewnianych ścianach domów. Przeciskając się przez tęczowy dym doszła do furtki i zobaczyła po przeciwnej stronie drogi rozsypujące się sponad dymu snopy iskier i wychylające się drżące płomienne fale.
W czereśniowym sadzie Romejków na bezlistnych drzewach wisiały zadymione budki ptaków, zrobione i powieszone wiosną przez organistę, który nazywał ptaki stworzeniami śniącymi na ramionach Boga. I tam pomiędzy drzewami płonęło ognisko, wokół którego w żałobnych strojach zebrała się część rodziny. Romejkowa siedziała na krześle, a po jej boleśnie zmęczonej twarzy pełgały odblaski ognia spalającego resztki pozostałe po życiu organisty. Gdy ogień zagasał, najstarszy syn dokładał do niego jakąś rzecz czy przedmiot z leżącego w pobliżu całopalnego stosu. Płonęły poprzecierane filcowe walonki z gumowymi kaloszami i trzewiki z popękanymi podeszwami, postrzępiona kufajka i gwóźdź ze ściany, na którym zawsze wisiała, nie nadające się do cerowania koszule i po wielekroć łatane spodnie. W niecierpliwych płomieniach skręcały się, jakby broniąc się przed doszczętnym spopieleniem, pożółkłe i postrzępione zeszyty z nutami i kruszące się ze starości śpiewniki. Głodny ogień bezlitośnie pożerał wyblakłe przedwojenne gazety, niepotrzebne już kwity i dokumenty, stare listy z zapomnianymi sprawami, wiązki znachorskich roślin zbieranych na miedzach, jałowcowe gałęzie spod trumny, nasiąknięte woskiem wypalonych gromnic, mdławymi oparami śmierci i łzami żałobników. W popiół i dym zamieniły się słowa, które mówił, myśli, które myślał, uczynki, które czynił, wszystkie spełnione i nie dośnione sny, dawne miłosne wyznania i kawalerskie śpiewy nad rzeką w letnie niedzielne popołudnia, choroby i tańcowania na wieczorynkach, cząstki błagalnych modlitw wznoszonych na kolanach w trudnych godzinach życia i dziękczynne spojrzenia słane ku niebu, wszystkie złe przebudzenia i spokojne zasypiania, dobre poranki i ciężkie noce, wspomnienia najdalsze i te sprzed śmiertelnego dnia, marzenia małego chłopca, jakim kiedyś był, i nadzieje na progu starości, które nabierały smaku gorzkich ziół, odśpiewane msze i nabożeństwa, wczorajsze wiadomości z nie doczytanej gazety. Wszystko stawało się popieliskiem po życiu Romejki, które może jeszcze dzisiaj rozsypią po warzywnych grządkach i które niezadługo przykryje śnieg, co skądś już zaczął tutaj podążać. Wszystko zamieniało się w dym, rozwiewany na cztery strony tutejszego świata i łączący się z obłokami zataczającymi nad sadem pożegnalny krąg, a potem bezpowrotnie odpływającymi w nieznane.
Wdowa siedziała nieruchomo wpatrzona w dopalający się ogień, jakby płomienie pokazywały ich wspólnie przebyte lata - od pierwszego spotkania, pierwszego nieśmiałego pocałunku, pierwszej nocy aż po ostatnie chwile, kiedy na jej oczach osuwał się z ławeczki pod oknem. Nie było już w niej łez, żeby płakać. Nie miała siły, żeby poprosić niebo o ciężki deszcz, który zagasiłby pośmiertne zgliszcza. Czuła tylko, jak całun zimnego ognia w jej sadzie pomału ją przykrywa, otula i pociesza, a płomienie zaczynają dosięgać wytartych poręczy krzesła, na którym pragnęła już tylko siedzieć i pilnować popiołu do końcowego tchnienia.
- U was zawsze rozpalają ognisko, kiedy ktoś umrze? - spytał, gdy skończyła opowiadać o organiście i jego śmierci i myślała, że wreszcie spyta go o tamtą noc, która utkwiła jej w pamięci nie tylko z powodu żałobnego lamentowania.
- Nigdy nie widziałam, żeby dym był taki tęczowy i tak niezwyczajnie pachniał. To na pewno coś znaczy, wiesz?
- Od razu, Promyczku, wróżysz z niego jakieś nieszczęście, a ponieważ...
- Widzisz? - przerwała mu niecierpliwie. - Widzisz, co tam się dzieje?
Z kłębowiska dymu gwałtownie uniosła się jakaś płonąca biała płachta - na pewno był to oderwany strzęp prześcieradła, na którym znoszono z podwórka martwego Romejkę; na moment znieruchomiał w powietrzu, jakby zastanawiał się, czy podpalić samotne bocianie gniazdo, czy dołączyć do odchodzących obłoków, ale wiatr odepchnął go na poczerniałą gałąź czereśniowego drzewa i na niej, niczym kir, zawisł ostatni ślad po organiście.
Może pomyśleli wtedy jednocześnie, czemu umarłych nie chowa się razem ze szczególnie przez nich lubianymi albo ważnymi dla nich za życia przedmiotami. Niech razem z nimi odejdą z tego świata. Niech umarli nadal trzymają przy sobie swój kubek czy filiżankę, niebieski talerz z nie zmytą kropelką tłuszczu na jego brzegu, krawat, brzytwę i nie wymydlone mydło do golenia, nuty, zaczytaną albo nie doczytaną książkę, latarkę, domowe kapcie, scyzoryk, zachowany bilet z jakiejś podróży, monety znalezione po śmierci w kieszeni lub torebce, klucz do drzwi, grzebień, lusterko, zasuszoną różę, w którą zamieniła się ostatnia miłość, okulary, papierosy i zapałki. Dlaczego pozostają kalecząc oczy jeszcze żyjących, przenoszone z miejsca na miejsce, coraz bardziej zbędne i samotne...
- Gdybyś tak teraz zanucił piosenkę o klonie - dotknęła prosząco jego ręki - to może śpiewając zasłoniłbyś ten dym i zagłuszył niewesołe myśli. Zaśpiewasz, Michaś?
Niosła ze sobą jego rzewne śpiewanie przez całą powrotną drogę i słyszała je nadal, idąc przez zasłane dymem podwórko, na którym wyraźnie odcisnęły się ślady po kimś, kto musiał przechodzić tędy niedawno znużonym krokiem. Wchodząc do sieni, oprócz korzennego zapachu ścian, poczuła jeszcze inną dziwną woń, jak gdyby lekarstw lub zgorzkniałej wilgoci. Ogarnął ją płochliwy niepokój, a jednocześnie odezwał się cieplejszy szept przeczucia. Na klamce zostało jeszcze nie ostygłe ciepło czyjejś dłoni.
Za stołem w kuchni siedział ojciec, ale nie od razu ją zauważył. Jego oczy były ołowiane ze zmęczenia. Nina wbiła paznokcie w futrynę drzwi, żeby choć chwilę dłużej popatrzeć na ojca nie przez łzy. Ojciec z trudem podnosił się z krzesła, a ona nie mogła przypomnieć sobie, jaki kolor miały kiedyś jego włosy. Bo teraz były zupełnie posiwiałe, jakby osiadł na nich niedawny pośmiertny dym z cudzego sadu.
***
Przytulała się do stygnącej ściany, szukając w niej ostatniego ratunku i z każdym słowem zbyt głośnej rozmowy dochodzącej z drugiego pokoju słyszała w uszach narastający jazgot przebudzonych za kominem świerszczy. Czuła, że zaraz zacznie krzyczeć, żeby nie wierzyli, co mówią inni, że o niczym nie mogą wiedzieć, niech ją spytają, czy to wszystko prawda. Przez ścianę i poprzez łoskot świerszczy słyszała bezradne popłakiwanie matki, kaszel i tupot bosych stóp po drewnianej podłodze. „Czy to możliwe - myślała w popłochu - skoro nikt więcej o nas nie wie, tylko my oboje? Cały czas spotykaliśmy się po kryjomu w największej ostrożności i tylko chmury nas widziały, ale one przecież tak szybko przemijają, tylko ptaki, lecz ich od dawna już tutaj nie ma, a stara wierzba dawno straciła pamięć. Przecież nie zdradził nas księżyc ani drzewa nie wyszumiały naszej tajemnicy, nie uczyniła tego rzeka ani babie lato. Jak to się mogło stać, że mówią o nas we wsi i czemu ojciec wpadł w taką złość?
W tamtym pokoju zrobiło się nagle cicho i tylko natarczywe świerszcze nie chciały zasnąć. Usiadła skulona przy ścianie, jakby wierzyła, że doczeka się zmiany decyzji i nigdzie nie będzie musiała wyjechać. Wciąż nie mogła uwierzyć w to, co usłyszała, choć teraz chyba zaczynała rozumieć, dlaczego kilka dni temu ojciec wszedł raptownie do jej pokoju i stając w drzwiach przeszył ją lodowatym spojrzeniem. Chociaż już wtedy, gdy tak na nią spojrzał, nie odzywając się nawet jednym słowem, nawet sylaby nie wysyczawszy przez zastygłe w bolesnym grymasie usta, tknęło ją przeczucie, zmroziła gwałtownie porażająca myśl, że czegoś się o niej dowiedział, lecz wydało jej się to zupełnie niemożliwe. Chciała wybiec za nim, żeby zaprzeczyć albo łagodnie uspokoić, ale powstrzymała się słysząc gwałtowne trzaśniecie kuchennych drzwi.
Od tamtej pory jakby zaczął jej unikać. Gdy o coś spytała, odpowiadał niecierpliwie i niechętnie, milczał przy obiedzie i prędko wstawał od stołu. Zmienił się po powrocie do domu, chociaż nie miał już ołowianych oczu, a jego twarz nie była taka szara i wyziębiona. Tylko z włosów nie dawało się zmyć siwego dymu ani szarym mydłem, ani wywarem z tataraku. Młodsza siostra nie mogła zrozumieć, że włosy ojca już zawsze będą srebrne jak lustrzane szkło i często pytała Ninę, czy to na pewno prawda, nawet kazała jej się pobożyć, że włosy nie mogą zmieniać koloru tak jak liście na drzewach, porzeczki albo jemioła pod sufitem.
Widać było, że ojciec nosi w sobie jakąś kamienną tajemnicę, kładącą się narastającym ciężarem na przygarbionych plecach. Nawet z księdzem nie rozmawiali już tak długo przy wspólnym płocie. Zauważyła, że często zatrzymywał się, idąc przez podwórko i spoglądał w niebo, jakby nie mógł sobie czegoś przypomnieć i stamtąd oczekiwał zbawczej podpowiedzi.
- To mu kiedyś minie, trzeba trochę czasu, żeby powrócił do życia - powiedziała smutno matka, gdy Nina spytała ją o ojca.
- Przecież on musi bardzo się męczyć, czasami zdaje mi się, że to nie nasz ojciec, ale ktoś inny zamieszkał u nas w domu.
- Nie możesz tak myśleć, Nina. Mogło być jeszcze gorzej... - urwała, ocierając oczy rąbkiem dłoni.
- Jak możemy mu pomóc, mamo?
- Sama już nie wiem, co robić - westchnęła boleśnie. - Chyba jedynie cierpliwie czekać, aż przyzwyczai się do innego życia.
Dlatego wtedy, gdy trzasnął drzwiami, pomyślała, że to kolejny objaw jego dziwnego zachowania i nie dawała wiary przeczuciu, że chodziło o nią i Michała. Stanęła w oknie i przez ściekający po szybach deszcz wpatrywała się w błotnistą drogę i moknący dom, do którego już nigdy nie wejdzie organista. Krzak jaśminu zakołysał się od deszczu w chaotycznym pląsie, zrzucając z siebie na parapet nadmiar ciemnych kropel. W zadeszczonej pustce przemknął znajomy z jakiegoś zapamiętania cień, tylko nie mogła wyraźnie dostrzec, czy matka Michała naprawdę szła, czy prześlizgnęła się między szczelinami pamięci. Jej spojrzenie znowu otarło się o Ninę i, tak jak wtedy, poczuła zimne mrowienie, jakby patrzyły na siebie oddzielone jedynie oknem zaciągniętym deszczem. Zdążyła tylko zauważyć, że tamte oczy miały inny kolor niż niedawno oczy ojca, ale był w nich ten sam rozpaczliwy żal, bezgłośny krzyk przestrogi, jakaś głucha złość. Niczego teraz tak nie pragnęła, jak mieć Michała blisko siebie, żeby mógł zagasić tlący się cierpko niepokój, żeby wysłuchał ją, pocieszył. Wypatrywała go zaklinając padający deszcz i ociężałe chmury! Nie mogła sobie wyobrazić, jak wytrzyma dwa dni do umówionego spotkania. Gdyby nie strach przed ojcem, zaraz biegłaby przez ulewę do wierzby i sprawdziła, czy czegoś w niej nie zostawił. Bała się odejść od okna, żeby czasami nie spotkać się z oczami ojca, który może z powrotem stanął na progu pokoju i czeka. Dopiero gdy usłyszała śmiech powracającej ze szkoły siostry, odwróciła się ku drzwiom. Wiedziała tylko, że jak najprędzej musi napisać do Michała list ich sekretnym alfabetem i niepostrzeżenie zanieść go wierzbie.
Z początku więc nie mogła zrozumieć tego, co słyszy przez ścianę. Już chyba zasypiała i podniesione głosy rodziców wzięła za nadchodzenie niedobrego snu, z którego natychmiast zaczęła się budzić. W ciemności iskrzyły się oczy kota, który też nasłuchiwał kłótni w drugim pokoju. Z krótkich, gwałtownych słów ojca, wykrzykiwanych pomiędzy atakami duszącego kaszlu, zaczęła domyślać się, że mówi o niej. Usiadła na łóżku i przeżegnała się raptownie w narastającej panice. „To niemożliwe, to niemożliwe... - szeptała, kołysząc się, jakby chciała uśpić tępy ból zadawany przez ojca za ścianą. - Ja chyba nie przeżyję tej nocy, ja chyba zaraz przestanę żyć. To niemożliwe, że wiedzą o Michale, a jeżeli nawet dowiedzieli się, to co w tym zobaczyli strasznego? Niech już skończy mówić, niech przyjdzie mnie spytać, choć wiem, że nie uwierzy żadnemu mojemu słowu ani nie wysłucha błagalnej prośby”. Bała się, że może obudzić się Tereska, więc opierając się rękoma o szafę, doszła do jej łóżka i mocno opatuliła siostrę pierzyną.
- Trzeba ją koniecznie zawieźć na zimę do Bronka - usłyszała wyraźnie, gdy stanęła przy ścianie. - Przez ten czas przejdzie jej ta głupota.
- Tyle jej w domu nie było... - załkała matka.
- Trzeba było lepiej patrzeć, co twoja córka robi!
- A skąd ty wiesz, że to wszystko prawda? - podniosła głos. -Ty też wiedziałaś! - zakrztusił się kaszlem, od którego poczuła na policzku drżenie ściany.
- Nic jej nie będzie, a i tak nie ma co tutaj robić przez zimę -zaczął znowu. - Posiedzi tam, wełny poprzedzić Bronek jej przemówi do rozumu, skoro sama nie wie, z kim się zadawać.
Nie mogła uwierzyć w to, co słyszy. Czuła jak ściana powoli przechyla się na nią i zaraz ją przygniecie. „Michaś, pomóż, błagam cię na wszystkie świętości, przyjdź tutaj i pomóż mi” - wyszeptała w ciemności przez ściśnięte gardło.
- Ty nie masz serca dla własnego dziecka - krzyknęła załzawionym głosem matka. - Tyle, biedna, po szpitalach przeleżała, a ty jakbyś ją z domu wyganiał!
- Lepsze to niż ten kacap - wysyczał chrypliwie. - Mało nam oni biedy zadali?
- Jakie to Boże Narodzenie będzie bez Ninki? - zaniosła się łkaniem. - To nie lepiej na odczarowanie ją do Raduni zawieźć?
W tym momencie usłyszała swoją pierwszą łzę, opadającą na dłonie zaciśnięte jak do najboleśniejszej modlitwy. Przestała słyszeć świerszcze, zamilkła skrzypiąca pod stopami ojca podłoga, nawet nie mogła rozpoznać, czy był to jej szept, czy szelest rozpaczliwych myśli niósł się trwożliwym echem w przestworza. „Panie Boże mój, nie rozdzielaj nas, pozwól nam pozostać blisko siebie. Daj nam wspólne krótkie dni i długie noce, niech nie wstąpi w nas nigdy zniechęcenie. Niech nasze ręce już nie szukają innych rąk. Niech nasze uszy nie słyszą innych głosów. Niech nasze ciała nie szukają drugich ciał. Daj nam, jeżeli możesz, daj nam, jeżeli chcesz, jeżeli wierzysz, że zasłużyliśmy na Twoje dobre i litościwe spojrzenie. Niech nasze oczy patrzą w jednym kierunku, nawet gdyby wiał stamtąd najstraszniejszy wiatr, biły pioruny i oślepiała małanka. Nie daj mu iść kiedyś na wojnę i niech nigdy nie będzie żadnej wojny, zwykła śmierć wystarczy, skoro chcesz, żebyśmy umierali. A gdy pomrzemy, nie pozwól naszym duszom czekać na siebie, niech żadne z nas pierwsze nie wróci do pustego domu. Spraw, żebym nie odwróciła głowy za innym i on żeby na żadną nie popatrzył. Uczyń nas ostatnimi niosącymi miłość. Spraw, żeby ona nigdy nie wypadła z naszych dłoni. Bo idzie czas bez miłości, bez pożądania, bez tęsknienia i ładnych wspomnień, ale tam nas nie poprowadź, zamień nas wtedy w polne kamienie i połóż na rozwidleniu dróg, gdzie kiedyś stał omszały krzyż. Prowadź nas, ocal i nie rozłączaj nas. Niech nigdy nie ukaże nam się, nawet we śnie, skowronek na śniegu. Panie Boże mój, daj nam...”

Aleksander Jurewicz