KOŚCIÓŁ P.W. ŚW. JÓZEFA KALASANTEGO I KLASZTOR PIJARÓW W LIDZIE

ANEKS I
Opis i inwentarz kościoła i klasztoru Pijarów w Lidzie z r. 1830.
LVIA, 694-1-3775, k. 164r.-172r.
Wizyta klasztoru, także szkoły powiatowej ks. ks. Pijarów w guberni grodzieńskiej, w mieście powiatowym Lidzie, w dekanacie lidzkim, przez naznaczonego wizytatora rządu diecezjalnego wileńskiego za rok 1830 odprawiona

I. Opisanie kościoła
A) Kościół murowany z cegły, rozpoczęty roku 1800 przez ks. Sebastiana Dąbrowskiego, na wzniesienie którego najjaśniejszy Paweł Pierwszy, imperator wszech Rosji, ofiarował 5000 rubli as(ygnatami). Ilość wzmieniona gdy nie była wystarcza­jącą, działania fabryki ustały i dopiero w r. 1825 zebrane przez Zgromadzenie 11 000 zł polskich stały się zrzódłem dokończenia świątyni - to dokonał ks. Kalasanty Sankowski. Zewnątrz wyobraża figurę krzyża, wewnątrz tworzy koło, którego promień wynosi łokci 13, z wieżą [sic!], z przysionkiem od łokci 14. Poświęcony od kapłana Izydora Siekluckiego eksprowincjała S(cholarum) P(iarum) pod tytułem Św. Józefa Kalasantego. Kryty gontą. Ma chór nad przysionkiem. Okien 8, drzwi 3, zamków 3, schody murowane. Ganek oparty na 4 filarach. Kratki drewniane. Zakrystia dotąd bez pieca. Sufit tarcicami pobity. Posadzka z cegieł. Sklepów nie ma. Ściany mocne, gzymsy zewnątrz znacznego potrzebują nakładu.
B) Obraz u wielkiego ołtarza pod tytułem Pana Jezusa. Dwa poboczne: z tych jeden pod tytułem Św. Józefa Kalasantego, drugi Maryi Łaskawej; mensy drewniane. Portatyle z relikwiami i pieczęciami nienaruszonymi. Ołtarze żadnych nie mają ozdób prócz obrazów malowanych na płótnie. Gradusy pokryte dywanami. Na każdym ołtarzu znajduje się krucyfiks oczom widziany. Relikwiarz św. Józefa [Kalasante­go] z całymi pieczęciami. Ołtarze ozdobione dostateczną liczbą lichtarzów i świec, z należytymi pokryciami. Znajdują się na każdym tablice kanonami zwane.
C) Dzwonnica drewniana, na czterech słupach, mająca dach gontą kryty. Plac nie jest ogrodzony, lecz się usposabiają na ten cel materiały.
D) Kolatorem kościoła najjaśniejszy imperator Paweł Pierwszy.

II. Obligacje duchowne i nabożeństwo
A. Klasztor lidzki ks. ks. Pijarów z funduszu przez rok odprawia mszy św. 601, te są opisane na tablicy i uzupełniają się.
B. Uroczystości z wystawieniem Najświętszego Sakramentu są te: cała oktawa Bożego Ciała, trzy dni Wielkotygodniowe, marcowe piątki, wszystkie uroczystości Maryi Panny i w dzień św. Józefa Kalasantego, zakonodawcy Scholarum Piarum.
C. Porządek nabożeństwa w dni świąteczne następny: o godzinie 7 otwiera się kościół, o 8 odprawia się msza pierwsza, pół do dziesiątej wotywa, pół do jedenastej suma, o 12 się kończy. Suplikacje w niedziele i dni świąteczne na pierwszej się mszy odbywają.
D. W niedziele odbywa się katechizm dla uczniów, w uroczystości są miewane kazania przez nauczycieli tutejszej szkoły.
E. Lud się zgromadza na nabożeństwo. Uczniowie odbywają spowiedź.
F. W dni tabelnymi zwane śpiewa się Te Deum z modlitwami przepisanymi.
G. Liczba księży nie jest przepisaną, jednakże władza zakonna mniej trzech nie wyznacza.
H. Sług kościelnych dwóch się znajduje. [...]

XVI. Szkoła Powiatowa Lidzka
Szkoła Powiatowa Lidzka od r. 1756 ma w tym mieście swoje istnienie. Na­uczycieli 6. Ci wykładają nauki porządkiem przez rząd Cesarskiego Wileńskiego Uniwersytetu wskazanym. Uczniów ma 39. Przy niej utrzymuje się szkoła parafialna i w tej się nauki wykładają stosownie do prawideł wolą Edukacyjną zakreślonych. Nauczyciela ma 1, który jest dozorcą domowym. Uczniów mieści w sobie 20. Ogół 59.
Ten akt wizyty jeneralnej za rok 1830 przeze mnie odprawionej, we czterech jednostajnych egzemplarzach zawartej, podpisuję i pieczęcią stwierdzam, w Lidzie dnia 10 lutego 1831.
ks. Wincenty Linkim, pleban i dziekan lidzki, delegowany wizytator

ANEKS II
Opis i inwentarz kościoła i klasztoru Pijarów w Lidzie z r. 1841.
Ossolineum, rkps 3667/III, s. 197-204

Rezygnacja klasztoru lidzkiego księży Pijarów, za rektorstwa
jw. ks. Jozafata Wojszwiłły od 17 lipca 1838 r. do 20 lipca 1841,
sporządzona przed kapitułą

Fundusz księży pijarów lidzkich składa się z posady w mieście Lidzie, z fol­warku Łopaciszek i Postawszczyzny, z wydziału krupskiego i kapitałów. Ludności włościańskiej razem z sługami kościelnymi i klasztornymi podług skazki 1835 r. w ogóle dusz męskich 60, żeńskich 70.
Hrabia Jan de Campo Scypion ze swą rodziną w r. 1735 fundował pijarów w Werenowie, a wnuk jego Ignacy w 1756 r. przeniósł do Lidy, zatwierdził cały fun­dusz dziadowski, przydał pod nową osadę jurysdykę, na niej zbudował z drzewa klasz­tor i kościół, a gdy te zbutwiały, wzniesiono nowe, o których następnie się powie. [...]

Dzwonnica
Dzwonnica drewniana, na 4 sosnowych słupach oparta, z należytym wiązaniem, postawiona w 1837 r. Daszek gontami kryty.

II. Klasztor
Klasztor założony w 1778 r. i wymurowany staraniem rektora Wolmera, dwu­piętrowy, we dwóch liniach stykających się pod kątem prostym, z których jedna jest przedłużeniem zakrystii, a druga do niej prostopadła. Nietynkowany zewnątrz. Cał­kiem nowo pokryty gontami w 1838 r., z przydaniem wszystkich ryn(ien) z blachy żelaznej, co wszystko kosztowało gotówką [ s. 202] złotych 1073 i groszy 19.
Wchodząc z kościoła na mniejszy korytarz, po lewej stronie są dwie stancje złączone nowymi drzwiami w r. 1838. Okna w nich 2 połowiczne, dane w 1837 r., olejno malowane, z pełnem okuciem i dwiema drewnianymi okiennicami, z okuciem należytym. Drzwi troje, wszystkie zamczyste, ze zwyczajnym okuciem. W stancji drugiej, malowanej, znajduje się szafa w murze bez zamku, druga przy drzwiach, z tarcic, z drzwiczkami w górnej części szklanymi. Piec z kachli zielonych, z nowymi żelaznymi drzwiczkami i juszką. Spiżarnia przyległa ma drzwi stare z zawiasami i zamkiem wnętrznym żelaznym, z kluczem do niego. Okna 4 z małymi szybkami, zapinają się drewnianymi okiennicami na żelaznych zawiasach i biegunach. Naprze­ciw spiżarni jest kuchnia, a za nią piekarnia, do których drzwi stare na zawiasach i biegunach żelaznych, niezamczyste. Okna 3 stare, z kawałków złożone. Kuchnia ma tylko proste pieczysko, a piekarnia piec z gliny i szafkę w murze z drzwiczkami na dwóch żelaznych zawiasach i biegunach.
Na większym korytarzu refektarz z piecem ceglanym i dwie między nim a złomem szkolnym stancje oddane na klasy, z piecem z kachli zielonych; wszystkie mają drzwi i szafy w murze nowo olejno malowane, z należytym okuciem i zamkami, a piece z drzwiczkami i juszkami blaszanymi. Okna nowe połowiczne, olejno malowane, dane w 1835 i 1836 r., z pełnem okuciem i wnętrznymi okiennicami na zawiasach i biegunach żelaznych, z zasuwkami u dołu żelaznymi.
Korytarz dolny ma drzwi troje: wiodące do ogrodu stare, na dwóch zawiasach i biegunach żelaznych, z klamką takąż, wewnątrz zasuwają się drewnianym drągiem; środkowe połowiczne, proste, na zawiasach i biegunach żelaznych, z klamką żelazną i takąż wnętrznązasuwką; do sklepu, dane w 1835 r., na zawiasach i biegunach żela­znych, z zamkiem wnętrznym żelaznym i kluczem do niego. Wysłany cały cegłami. Okien 7, wszystkie z drobnymi szybkami. Schody ślimakowate drewniane prowadzą na górny korytarz, bez sufitu, tarcicami wysłany, mający okien 8 z drobnymi szyb­kami.
Na górze, po lewej stronie od wejścia, na samym końcu korytarza stancja ma­lowana, ma drzwi stolarskiej roboty na dwóch zawiasach i biegunach żelaznych, z zamkiem wnętrznym starym żelaznym i kluczem do niego. Okno połowiczne, olejno malowane, dane w 1837 r., z należytym okuciem i dwiema drewnianymi okiennicami na zawiasach i biegunach żelaznych, z takąż zasuwką. Piec szwedzki z kachli zielo­nych, z juszką i drzwiczkami żelaznymi. W murze szafka z drzwiczkami na dwóch żelaznych zawiasach, z takimiż biegunami.
Przyległa tej stancja ma drzwi stare drewniane na dwóch żelaznych zawiasach z takimiż biegunami, z zamkiem wnętrznym starym żelaznym i kluczem do niego. Okna połowiczne, olejno malowane z pełnym okuciem dwa, w 1835 r., zewnętrzne zaś połowiczne, dane w 1839 r. Okiennice drewniane na zawiasach i biegunach żelaznych, z takąż zasuwką. W murze znajduje się szafa zamczysta i szafeczka bez zamka. Szafka pod oknem zamczysta.
Salki drzwi drewniane stare, na dwóch zawiasach i biegunach żelaznych, z zamkiem starym wnętrznym żelaznym i kluczem do niego. Okien starych z drob­nymi szybkami 6. Okiennic wnętrznych do jednego okna nie dostaje. Piec szwedzki, z juszką i drzwiczkami żelaznemi.
Stancja przyległa ma drzwi stare drewniane na zawiasach i biegunach żelaznych, z takimż zamkiem wnętrznym i kluczem do niego. Okno połowiczne, olejno malo­wane, z pełnym okuciem, dane w 1837 r., z okiennicami drewnianymi na zawiasach i biegunach żelaznych. Piec szwedzki z juszką i drzwiczkami blaszanemi. Drzwi stare, drewniane, ze zwykłym okuciem i starym wnętrznym zamkiem, prowadzą do łącznej stancyjki, w której okno stare z drewnianymi okiennicami na zawiasach i bie­gunach żelaznych, a zewnętrzne połowiczne, dane w 1839 r. W murze szafa i szafka z zaszczepkami żelaznymi i zawiasami takimiż.
Następnej stancji drzwi drewniane stare, na dwóch zawiasach i biegunach żela­znych, z zamkiem starym wnętrznym żelaznym i kluczem. Okno połowiczne, olejno malowane, z zupełnym okuciem i dwiema okiennicami na zawiasach i biegunach żelaznych, z takąż zasuwką, zewnętrzne zaś połowiczne dane w 1839 r. Piec szwedzki z juszką i drzwiczkami żelaznymi.
Biblioteka w końcu korytarza mniejszego, w przepierzeniu z tarcic, ma drzwi proste na dwóch zawiasach i biegunach żelaznych, z zamkiem wnętrznym żelaznym i takimże kluczykiem. Okno z drobnymi szybkami. Na skład książek są porobione proste półki z desek.
W stancjach rogowych, czyli rektorskich, drzwi drewnianych starych zamczystych dwoje, ze zwykłem okuciem. Okien wnętrznych połowicznych, olejno malowanych, danych w 1837 r., z pełnem okuciem, o szybach szklanych, w każdej połówce 5, z okienkami drewnianymi na zawiasach i biegunach żelaznych, z zasuw­kami takimiż, a zewnętrznych, takoż połowicznych, z zupełnem okuciem danych 1839 r. pięć. Piece szwedzkie 2, z juszkami i drzwiczkami blaszanymi, z tych jeden z kachli zielonych, a drugi z prostych. W murze dwie szafki z zawiaskami i zaczepka­mi żelaznymi, a jedna z zameczkiem starym i kluczykiem do niego. We drzwiach do biblioteki szafa wielka z drzwiami politurowanymi, na 4 zawiasach żelaznych i bie­gunach i zamkiem wnętrznym żelaznym i kluczem do niego. Sporządzona w 1840 r.
Stancja konwiktorska na drzwi proste zamczyste ze zwykłym okuciem i okno po­łowiczne olejno malowane, dane 1837 r., z okuciem zupełnym i dwiema okiennicami na zawiasach i biegunach żelaznych, z takąż zasuwką, zewnętrzne zaś połowiczne, z okuciem, dane w 1839 r.
Nad zakrystią sala bez podłogi, sufitu i tynku, ma drzwi połowiczne stolarskiej roboty, zamczyste, ze zwyczajnym okuciem, dane w 1836 r. Okna stare 4. Podłogi we wszystkich stare, z prostych tarcic.

Biblioteka
Biblioteka złożona z ksiąg biblioteki werenowskiej, snipiskiej i właściwej lidzkiej, podług katalogu zaczętego w 1835 r., ma w ogóle ksiąg 1788.

ANEKS III
Wykaz sprzętów uratowanych po pożarze kościoła i klasztoru Pijarów w Lidzie, z r. 1842

Spis pozostałości z rzeczy kościoła ks. ks. Pijarów lidzkich po zdarzonym pożarze w 23 sierpniu 1842 roku

Puszka srebrna pozłacana 1.
Monstrancja srebrna pozłacana bez jednego promienia 1.
Kielichy srebrne z patenami, z których dwa pozłacane, wszystkie 4.
Kielich srebrny wewnątrz wytarty, bez pateny 1.
Wotów różnego kształtu od obrazu Najśw. Panny Łaskawej, spalonych 4.
Medalów do tegoż obrazu ofiarowanych, spalonych 2.
Klamry srebrnej od kapy spalonej jedna [połowa] 1.
Turybularz srebrny niskiej próby 1.
Krzyż procesjonalny drewniany 1.
Krzyżyki małe drewniane 2.
Rezurekcja drewniana 1.
Obraz mały NP Maryi stary, pokłuty, olejny, owalny, z zamkami mosiężnymi 1.
Obrazek malutki N.P. Maryi stary, na szkle zwierciadlanym 1.
Baldachim ręczny błękitny z frędzlami złotymi, sprawiony w 1839 r. 1.
Zasłonka do monstrancji stara, bez podstawka 1.
Lawaterz cynowy 1.
Ampułek cynowych z tackami par 2.
Łódka cynowa do kadzidła 1.
Lichtarzów cynowych ołtarzowych 10.
Lichtarzów przystawkowych blaszanych platerowanych 4.
Lichtarzów do sakramentek ze szkłem, łamiącym światło, pobitych 2.
Puszka blaszana do opłatków 1.
Cyrkiel żelazny do wyrzynania opłatków 1.
Kociołek miedziany do wody święconej 1.
Kropidła drewniane 2.
Tablica kanonów ołtarzowych z ewangelią św. Jana 1.
Tablica modlitw przed i po mszy św. 1.
Tablica przywileju na poświęcenie kościoła 1.
Mszały in 4° stary 1778 r. 2.
Mszały żałobne in folio stare, podarte 4.
Agendy 2.
Dzwonów różnej wielkości całych 3.

Ornaty białe
Szamowy stary, ze srebrnymi galonami, podszyty czerwonaą astrachanią, z całym przyborem i z dwiema dalmatykami 1.
W smugi, lamowany srebrnym gwiaździstym szychem, stary, podszyty szarym płótnem, z przodu wytarty, z całym przyborem i dwiema dalmatykami 1.
Półatłasowy stary, z kolumną czerwonego adamaszku, lamowany srebrna kam-panką, podszyty rdzawą astrachanią, z przyborem starym dobieranym 1.
Sztofowy stary, z kolumną czerwoną w kwiaty, lamowany kampanką złocistą, podszyty szarym mamisem, z przyborem dobranym 1.
Zielonawy, w kwiaty jedwabno srzebrzyste, lamowany szychem srebrnym, podszyty szarą astrachanią, z przyborem 1.
Zielonawy, w krateczki z kwiatkami srebrnymi, z kolumną czerwonego ada­maszku, lamowany kampanką złocistą, [k. 2v] podszyty cielistą astrachanią, z całym przyborem, sprawiony 1836 r. 1.
Powszednie różne, zupełnie stare i prawie niezdatne do użycia, z przyborami właściwymi, w ogóle 6.

Zielone
Atłasowy, z plamą nad ramieniem, stary, z klamrą czerwonego adamaszku, lamowany galonem srebrnym, podszyty czerwoną astrachanią, z dobranym przy­borem 1.

Fioletowe
Morowy, z kolumną białą w kwiaty, lamowany galonem złotym, podszyty cie­listą astrachanią, z całym przyborem 1.
Stare powszednie różne, prawie niezdatne do użycia 2.

Czerwone
Sztofowe stare, całe, z kolumna szamową, lamowane galonem srebrnym, podszyte cielistą spłowiałą astrachanią, z przyborami pełnymi i nadto z dwiema dalmatykami 2.
Adamaszkowy, z kolumną białą w kwiaty jedwabne, lamowany galonem srebr­nym, podszyty szarą astrachanią, z dwoma przyborami 1.
Półtybetowe, stare, powszednie, z kolumnami różnymi i przyborem 2.

Żałobne
Manszesterowe, z kolumnami białymi w kwiaty, lamowane szychem gwiaździ­stym, podszyte szarym mamisem, z całym przyborem 2.
Manszesterowy, z kolumną białą morową, lamowany srebrną kampaną, podszyty starą astrachanią, z całym przyborem 1.
Grodeturowy stary, zupełnie podarty 1.
Dalmatyki szare, stare, lamowane białą taśmą, podszyte szarą astrachanią 2.
Kapa sztofowa światła, stara, lamowana złocistą kampaną, podszyta szarą astra­chanią, z klamrami srebrnymi 1. Stół, zbywających różnych, 5.
Bursa 1.
Wela z pałkami, od spalonych fioletowych ornatów 2.
Alba perkalowa nowa, z siatkową koroną 1.
Alba perkalowa stara, z podartą koroną 1.
Komża płócienna stara 1.
Komż studenckich perkalowych 4, płóciennych starych 5.
Tuwalnia biała podarta 1.
Koronka fioletowa jedna i dwie odmienne malutkie, razem 3.
Pasa polskiego kawał po odpaleniu 1.
Paski do alb stare, włóczkowe 2.
Humerały stare płócienne 2.
Korporały płócienne stare 2.
Puryfikaterzów płóciennych różnych 18.
Poduszka pod mszał stara czerwona 1.
Dywaniki stare podarte do zaścielania stopni ołtarzowych, różnych deseni 2.
Antepe[n]dia sitkowe z ramami politurowanymi 3.
Bęben miedziany 1.
Niniejszy regestr rzeczy kościelnych kolegium ks. ks. pijarów w Lidzie od pożaru uratowanych konnotuję
Dziekan lidzki i raduński Kazimierz Kulbacki

Spis z pozostałości rzeczy ks. ks. Pijarów lidzkich po zdarzonym pożarze w 1842 roku sierpnia 23 dnia
Stoliki drewniane 2.
Kanapa olchowa 1.
Krzeseł różnych 7.
Szuflady z różnych komód 3.
Łóżko drewniane proste 1.
Cukiernica drewniana ścienna 1.
Rondelków różnej wielkości 4.
Pokrywa do rondlów miedziana 1.
Forma miedziana do mejszpasów 1.
Patelnia blaszana 1.
Żelazko do wachlów 1.
Moździerz spiżowy 1.
Kuchenka angielska 1.
Łyżek stołowych srebrnych spalonych 9.
Pieczęć stalowa pijarska opalona, z gruzu dobyta 1.
Papiery na place funduszowe.
Z biblioteki pozostały tylko następne książki:
Antoine G., Theologia moralis
Wiszniewski M., Charaktery rozumów ludzkich
Rydzewski, Kazania
Winnicki P., Kazania
Krasiński S., Noworocznik
Jucewicz L,. Wspomnienia Żmudzi
Wizerunków z całego kompletu niekompletnych tomików 9
W drukarni jeszcze: ostatni tomik „Wizerunków”, trzy ostatnie 2 oddziału „Ate­neum” i dwa ostatnie Pielgrzymki do Ziemi Św. Hołowińskiego.
W(ielebny) ks. Lenartowicz wziął za rewersem ksiąg kilka, których dotąd nie oddał, a rewers się spalił.
Niniejszy spis rzeczy klasztornych od pożaru uratowanych konnotuję Dziekan lidzki i raduński ks. Kazimierz Kulbacki
W raporcie J. ks. Dziekana pod d(niem) 20 września 1842, za Nr. 359, przy którym ten spis przedstawiony jest do JW Pasterza, znajduje się adnotacja o poży­czeniu części z wymienionej tu pozostałości sprzętów kościołowi nowodworskiemu w powiecie lidzkim.
Wilno, d(nia) 14 lipca 1843
    (podpis nieczytelny)

Maria Kałamajska-Saeed