KOŚCIÓŁ PARAFIALNY P.W. ŚŚ. PIOTRA I PAWŁA W RÓŻANCE

 

W latach 1884-1893 ks. Jan Stemporzecki „pobielił kościół wewnątrz i zewnątrz, pozłocił lub posrebrzył figury rzeźbione na wielkim ołtarzu, wymalował zacheuszki, sporządził rzeźbę z drzewa, pozłocił i upiększył ambonę, częściowo naprawił dach kościelny, pomalował na biało ramy okienne, a drzwi na kolor dębowy. Zakupił kilka ornatów i kap”.

W r. 1904 sprawiono dziewięciogłosowe organy „w stylu barokowym”, wykonane przez organmistrza Wojcichowicza (Wojciechowicza). W latach 1904-1905 kościół został gruntownie wyremontowany, 1909-1912 w kaplicach wymurowano mensy ołtarzowe i ułożono posadzki z terakoty, dach kościoła pomalowano na czerwono, a wieżyczki obito blachą cynkową, w r. 1913 ogrodzono cmentarz kamiennym murem z żelazną bramką w charakterze gotyckim. Ówczesny stan kościoła ukazuje fotografia sprzed r. 1914.

W czasie I wojny światowej kościół doznał niewielkich uszkodzeń, natomiast w r. 1915 utracił barokowe dzwony, zarekwirowane przez Rosjan. W latach 1924-1925 przeprowadzono gruntowny remont, stosując się do wskazówek konserwatora województwa nowogródzkiego Jerzego Remera. Dach pokryto gontem, dla odwilgocenia ścian zbito stare tynki, wymieniając zarazem zmurszałe cegły do wysokości 2-3 m, wykonano rynsztoki odprowadzające wodę deszczową poza obręb cmentarza. W r. 1924 posadzkę w nawie i prezbiterium zmieniono na betonową, w kaplicach ułożono terakotę. Od wejścia do kościoła do bramy wylano betonowy chodnik, poprzedzony trzema stopniami, a przy bramie na cmentarz zbudowano dwa słupy o charakterze gotyckim z odcinkami kamiennego muru. Przed wejściem od strony zakrystii wykonano nową drewnianą bramę w charakterze gotyckim z drewnianym krzyżem w miejsce wystawionej w r. 1913, spalonej podczas wojny. Wygląd kościoła dokumentują fotografie Juliusza Kłosa z r. 1926.

W obfitej korespondencji, jaką proboszcz Jan Moroz prowadził z urzędem konserwatorskim, zachowała się prośba o polecenie kogoś „do artystycznego lub gustownego przyozdobienie (odmalowania) kościoła wewnątrz”, a także życzenie, by malowidła wyobrażały sceny z życia ŚŚ. Piotra i Pawła. W liście z 19 V 1925 Jerzy Remer zawiadomił, że „w dniu 21 b.m. przyjadą do Różanki art. malarze pp. Michał i Kazimiera Roubowie celem obejrzenia kościoła i omówienia sprawy dekoracji malarskiej”. W lipcu tegoż roku urząd konserwatorski zatwierdził przedstawione przez nich projekty. We wnętrzu pomalowanym uprzednio przez wileńskiego majstra Pochrewicza, Michał i Kazimiera Roubowie wykonali techniką klejowo-kazeinową monumentalne przedstawienia śś. Piotra i Pawła (w blendach okiennych na zamknięciu prezbiterium), 10 scen z ich życia (rozmieszczonych w prezbiterium i nawie), klęczące anioły i przedstawienia symboliczne na łuku tęczy oraz ornamentalną rozetę na sklepieniu prezbiterium. Niewielką część tych malowideł dokumentują fotografie Juliusza Kłosa z r. 1926, dzięki którym znany jest również wygląd neogotyckiej ambony i ówczesnego wyposażenia prezbiterium. W ołtarzu gł. funkcję nastawy pełnił barokowy obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem, w miedzianej posrebrzanej sukience i złoconych koronach. Z posrebrzanej blachy były również pozostałe aplikacje: półksiężyc, 19 gwiazd i para aniołów. Powyżej był zawieszony snycerski, kopułowy baldachim, do którego były podpinane zasłony obrazu, biała koronkowa lub fioletowa atłasowa. Kolumnowe tabernakulum ze złoconą rzeźbą Pelikana zdobiły malowane na biało rzeźby Św. Jana Chrzciciela i Św. Kazimierza; za nim ustawiono duże rzeźby Św. Piotra i Św. Pawła. Na bocznych ścianach prezbiterium były umieszczone dwa mniejsze obrazy: Anioł Stróż i Św. Tomasz z Akwinu. W ołtarzu kaplicy pn. rzeźba Chrystus Ukrzyżowany, w kaplicy pd. obraz Matka Boska Szkaplerzna. Pn.-wsch. narożnik nawy zajmowała murowana neogotycka ambona, dostępna z I p. zakrystii. Na murowanym, neogotyckim chórze stały organy neobarokowe z r. 1904. Wyposażenia dopełniało 6 konfesjonałów. Na ścianach, poza ołtarzami, wisiary stare obrazy: Św. Kazimierz, zdaniem ówczesnego proboszcza „sięgający czasów malarstwa cechowego”, Chrystus Ubiczowany, Matka Boska Królowa Korony Polskiej, Św. Franciszek z Asyżu, SŚ. Piotr i Paweł, Mojżesz, dwa z wyobrażeniem Św. Józefa oraz Św. Wincenty a Paulo, wszystkie odnowione w r. 1926 przez Michała i Kazimierę Roubów. Jako nowsze określono obrazy Chrystusa w grobie oraz 14 stacji Drogi Krzyżowej. W r. 1925 oprócz zachowanej do dziś monstancji kościół posiadał 5 kielichów, w tym „wielki, roboty augsburskiej, szkiełkami wysadzony, wewnątrz i zewnątrz wyzłacany, z pateną próby 7”, oraz dwie puszki i duży srebrny pacyfikał z relikwiami Krzyża Św., ofiarowany przez Wojciecha Moraczewskiego w r. 1920. W r. 1929 został sprawiony obraz Serca Jezusowego, wówczas też po raz pierwszy wzmiankowano relikwiarz śś. Kazimierza i Felicjana, zachowany do dzisiaj. W drewnianej dzwonnicy znajdowały się dwa niewielkie dzwony, przekazane pod koniec I wojny przez niemieckie władze okupacyjne.

W takim stanie kościół znajdował się do wybuchu II wojny, którą przetrwał bez zniszczeń. Do r. 1949 pozostawał jeszcze pod opieką ks. Jana Moroza, lecz po jego aresztowaniu i zesłaniu do łagru, przez 40 lat nie było tu stałego kapłana. W r. 1961 zburzono plebanię i dzwonnicę. W r. 1974 spłonął dach kościoła, a wobec pozostawienia go bez zabezpieczenia, uległo zniszczeniu sklepienie i malowidła ścienne. Stan ten dokumentują fotografie przechowywane w archiwum parafialnym, ukazujące zrujnowane, pozbawione wyposażenia wnętrze. W r. 1988 rządcą kościoła został ks. Ryszard Jakubiec, który doprowadził do remontu. Rekoncyliacji odnowionej świątyni dokonał w r. 1991 bp grodzieński Tadeusz Kondrusiewicz. W r. 1999 wiatr zerwał połać dachu przy fasadzie; w r. 2000 położono nowy dach z blachy cynkowanej.

 

2. Opis

2.1. Architektura

Kościół usytuowany na pn. skraju wsi, na wzgórzu, otoczony cmentarzem. Orientowany, murowany z cegły, tynkowany z wyjątkiem fasady i zakrystii, licowanych łamanym kamieniem polnym, łączonym zaprawą z drobnymi kamyczkami i szkłem. Na rzucie krzyża, którego ramię podłużne tworzy trzyprzęsłowa nawa i jednoprzęsłowe, zamknięte trójbocznie prezbiterium, a poprzeczne - para kwadratowych kaplic przy przęśle środkowym nawy. Przy prezbiterium od pn. kwadratowa piętrowa zakrystia. W narożu pd.-zach. kwadratowa wieża, w górnej partii ośmioboczna, wysunięta przez pd. ścianę nawy. Pod kościołem krypty: dwie w prezbiterium i pojedyncze w kaplicach.

Wewnątrz ściany nawy dzielone uproszczonymi zdwojonymi pilastrami. Sklepienia kolebkowe na gurtach, w prezbiterium z lunetami, kaplice sklepione krzyżowo, w zakrystii i kruchcie płaski sufit. Szeroki otwór w ścianie tęczy zamknięty łukiem półkolistym, kaplice otwarte półkolistymi arkadami o sfazowanych ościeżach. Okna prostokątne, zamknięte półkoliście, głęboko rozglifione, w zamknięciu prezbiterium zamurowane, pozostawione w formie blend, w polu środkowej okrągły oculus, nad chórem wielkie koliste, z witrażem z przedstawieniem krzyża, w zakrystii kwadratowe. Od zach. murowany chór muzyczny, neogotycki, ok. 1830. Trójprzęsłowy, na ostrołukowych filarowych arkadach, z których środkowa szersza, o łuku w ośli grzbiet; między łukami arkad koliste płyciny z motywem czworoliścia. Prosta ścianka parapetu dzielona filarkami, zamknięta gzymsem.

Fasada płaska jednopolowa, trójosiowa, o wysokim schodkowym szczycie, zlicowana z wysuniętą z narożnika pd. wieżą! Kamienna, z tynkowanym i bielonym detalem. Ujęta w ustawione ukośnie wąskie uskokowe szkarpy, przechodzące u podstawy szczytu w sterczyny o iglicowych hełmach zwieńczonych kwiatonem. Dzielona poziomo wąskimi tynkowanymi pasami, zwieńczona szerokim rombowym fryzem i profilowanym gzymsem. Na osi ostrołukowy uskokowy portal o archiwoltach wspartych na półkolumnach i filarach, ujęty w filary z pinaklami, połączone modelowanym w tynku łukiem w ośli grzbiet, z czołganką z nachodzących na siebie liści, zwieńczonym lilią. Nad nim wielkie koliste okno uskokowo rozglifione, po bokach konchowe nisze zamknięte łukiem ostrym, w obramieniach z półwałka, wewnątrz rozczłonkowane wąskimi kolumienkami. Pionową artykulację szczytu tworzą wąskie, trójlistnie zamknięte płyciny. Pośrodku tarcza z h. Gozdawa pod koroną hrabiowską. Dolna kondygnacja wieży o podziałach analogicznych jak fasada, z bogatszym tynkowym detalem: przyziemie wydzielone wydatnym gzymsem o profilu półwałka i ostrołukowym arkadkowym fryzem, wyżej wielkie płyciny w kształcie krzyża o okrągło zakończonych ramionach, w rombowych polach fryzu czterolistne płyciny; górne kondygnacje otynkowane, zwieńczone gzymsem; środkowa z podwieszonym arkadkowym fryzem i parami ostrołukowych zaślepionych okien, trzecia z płycinami zamkniętymi trójlistnie, w których kontrpłyciny w kształcie krzyża. Elewacje boczne gładkie, na cokole; naroża kaplic i prezbiterium opięte masywnymi przełamanymi lizenami. Trójkątne schodkowe szczyty kaplic zwieńczone żelaznymi ażurowymi krzyżami, ujęte parami czworobocznych wieżyczek, krytych namiotowymi daszkami z blachy, z kwiatonami na szczycie. Elewacje zakrystii licowane łamanym kamieniem, z tynkowanym boniowaniem na narożach i opaskowym obramieniem drzwi. Dachy dwuspadowe, kryte blachą; na wieży wysoki iglicowy hełm, ośmiopołaciowy, z krzyżem na szczycie.

 

2.2. Wyposażenie

Ołtarz gł., przed 1828, proj. H. Marconi; w formie wolnostojącej, kubicznej, dwustopniowej mensy, na ścianie zamknięcia prezbiterium półkolisty baldachim, drewniany, złocony, z podpiętymi kotarami z tkaniny, osłaniającymi obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem, barokowy, 1714, we współczesnej mu posrebrzanej miedzianej sukience i złoconych koronach; z posrebrzanej blachy również półksiężyc, 19 gwiazd i para aniołów. Tabernakulum barokowe przed 1783, kolumnowe, drewniane, z rzeźbami Św. Jana Chrzciciela i Św. Kazimierza oraz Pelikana w zwieńczeniu; za nim, na drugim stopniu podestu rzeźby Św. Piotr i Św. Paweł, wyk. 1823-1826 Carlo Aureli oraz dwie nieokreślonych świętych, drewniane, malowane na biało.

Ołtarz gł., wyk. Michał Maskiewicz 1999-2000, z obrazem Matka Boska Ostrobramska w metalowej pozłacanej sukience.

Ołtarze w kaplicach, drewniane: 1. z rzeźbą Chrystus Ukrzyżowany, barokową w. XVIII; 2. z obrazem Matki Boskiej Szkaplerznej. W ich miejsce obecnie obrazy ustawione na mensach: 1. Najświętsze Serce Jezusa (w kaplicy pn.); 2. Matka Boska Szkaplerzna (w kaplicy pd.), oba mal. Władysława Żybort, 1990.

Ambona neogotycka, ok. 1830, murowana, kwadratowa, na ostrołukowych filarowych arkadach; na ścianach prostego pełnego parapetu oraz przyłuczach arkad płyciny pokryte snycerską, złoconą dekoracją ornamentalną, 1891.

Obrazy: 1. Św. Kazimierz, przed 1700; 2. Św. Rodzina, 1714; 3. Św. Franciszek z Asyżu, 1731; 4. Chrystus Ubiczowany, przed 1783; 5-6. Św. Józef z Dzieciątkiem, w. XVIII; 7. ŚŚ. Piotr i Paweł, mal. Niccolo de Angelis, ok. 1826; 8. Matka Boska Królowa Korony Polskiej; 9. Mojżesz; 10. Św. Wincenty a Paulo; 11. Św. Tomasz z Akwinu; 12. Anioł Stróż; 13. Chrystus w grobie, 1. ćw. w. XX.

Rzeźba Chrystus Ukrzyżowany, drewniana, w. XIX.

Naczynia liturgiczne: 1. monstrancja, 1. poł. w. XVIII, srebro złocone; stopa dwustopniowa, z repusowaną dekoracją akantowo-kwiatową oraz uskrzydlonymi główkami aniołków, nodus gruszkowy z rytym ornamentem taśmowym i wicią roślinną, gloria kolista promienista z okrągłą puszką otoczoną wieńcem obłoków z uskrzydlonymi główkami anielskimi, ponad nią półpostać Boga Ojca w trójkątnym nimbie, poniżej puszki Gołębica Ducha Św.; zewnętrzny otok z 2. poł. w. XIX, ze zwiniętych wolutowo gałązek liściastych; 2. kielich, Augsburg ok. poł. w. XVII, kameryzowany; 3-5. kielichy; 6-7. puszki.

Relikwiarz śś. Kazimierza i Felicjana, neobarokowy pocz. w. XX, metal srebrzony, złocony; z owalną, promienistą glorią z otokiem z gałęzi dębowych i winnej latorośli, stopa kolista, profilowana, trzon z gruszkowym nodusem.

Krzyż ołtarzowy, neorokokowy w. XIX, drewniany, na ażurowej rocaillowej podstawie, z metalową pasyjką.

Świecznik żeliwny, pocz. w. XX, na trójbocznej stopie o falistym wykroju.

 

2.3. Otoczenie kościoła

Teren oparkaniony kamiennym ogrodzeniem z murowaną, tynkowaną na biało bramką składającą się z dwóch filarów przekrytych namiotowymi daszkami o ściętych szczytach. Na cmentarzu nagrobki m. in.: 1. granitowy, w formie krzyża na nieregularnym kamieniu, na którym tablica o kształcie zwoju, z inskrypcją: Ś.P. | ALEKSANDER | MORACZEWSKI | ZM. 24 GRUDNIA 1805 R. | W M. PROSTRESZCZYNA | W WIEKU LAT 58 | NAJZACNIEJSZEMU CZŁOWIEKOWI | I NAJLEPSZEMU MĘŻOWI | ŻONA. 2. granitowy, w formie trapezoidalnej płyty zamkniętej łukiem odcinkowym, z napisem kursywą: „Ś.P. | Paulina | z Czeczotów | MAKAREWICZOWA | zm. 1846 roku | wieku lat 42”; 3. z czarnego i różowego granitu, w kształcie prostopadłościanu zwieńczonego puklowaną wazą zakończoną kulą, z napisem na ścianie: „FELIKSOWI | ŻUKOWSKIEMU | Urodz. 6. Maja 1807 | Zmarłemu d. 17 | Grudnia 1860 | i | Dwóm Córkom | ELEONORZE i FILO | MENIE”; 4. z czarnego i szarego marmuru, w formie steli z akroterionami, zwieńczonej obeliskiem, z napisem: „Ś. P. | JAN MAKAREWICZ | ur. 24 Stycz. 1819 r. | zm. 23 Kwiet. 1900 r.”; 5. żeliwny, w formie płaskiego filara nakrytego belkowaniem o wydatnym gzymsie, zwieńczony krzyżem; na ścianie frontowej wypukły napis „Pamięć | Zwłokom | Tu pogrzebionym | Familji | Moraczewskich”.

Kapliczka przydrożna na pd. od kościoła, w centrum wsi, przy głównej drodze, 2. poł. w. XVIII. Murowana, tynkowana, bielona. W formie filara, trzykondygnacyjna. Wysoki ośmioboczny cokół wydzielony mięsistym gzymsem o trójkątnym przekroju; główna kondygnacja czworoboczna, o narożach ujętych pilastrami, ze sklepionym łukiem odcinkowym prześwitem i płytkimi prostokątnymi wnękami w ścianach bocznych, zamknięta gzymsem, nakryta czterospadowym daszkiem; wyżej ośmioboczna ślepa latarnia zwieńczona murowaną kopułką z ażurowym metalowym krzyżem na szczycie. Wewnątrz prześwitu rzeźba Chrystus Ukrzyżowany, drewniana, malowana na biało.

Katarzyna Uchowicz