KOŚCIÓŁ PARAFIALNY P.W. ŚŚ. PIOTRA I PAWŁA W RÓŻANCE

 

1. Historia

Różanka to wieś, niegdyś miasteczko, nad rzeczką Turejką, w pow. lidzkim woj. wileńskiego. Po r. 1795 powiat ten został włączony do guberni grodzieńskiej, w r. 1842 do wileńskiej. W latach 1919-1939 (1929-1939 - ak) miejscowość należała do pow. szczuczyńskiego w woj. nowogródzkim. Obecnie w granicach Białorusi, w rejonie szczuczyńskim obwodu grodzieńskiego.

Przez ponad cztery stulecia Różanka była dziedzictwem Paców. Ok. r. 1400 należała już zapewne do Dowkszy (Daukszy) Kimontowicza, gdyż w źródłach krzyżackich z tego czasu określana była jako Kimontendorf. Kolejnym dziedzicem był jego syn Pac Dowkszewicz Kimontowicz. Następnie własność przechodziła z ojca na syna: należała do Jerzego (Jurija) Paca (Pacewicza, Pacza, Paczowicza) (zm. 1505), wojewody kijowskiego, potem Mikołaja Juriewicza Paca (zm. 1545/1546), łowczego i podkomorzego lit., wojewody podlaskiego, którego syn Paweł (zm. 1595), kasztelan wileński w r. 1594 oddał Różankę w zastaw Dymitrowi Chaleckiemu (zm. 1598), podskarbiemu lit. Odtąd przez dziewięćdziesiąt lat pozostawała w zastawnym posiadaniu Chaleckich: po śmierci Dymitra przejął ją syn Aleksander, marszałek lidzki (zm. 1651), a wdowa po nim Elżbieta z Rąjeckich przekazała drugiemu mężowi Krzysztofowi Potockiemu, podczaszemu lit. Po nim zastawne prawa do Różanki przeszły na Feliksa Kazimierza Potockiego, wojewodę krakowskiego, od którego nabyli je Gedeon i Eufemia Chaleccy, starostowie nowosielscy. Starania o wykupienie rodowej siedziby Paców podjął dopiero Michał Kazimierz (1624-1682), hetman w. lit. i wojewoda wileński, który 20 III 1682 zawarł z Chaleckimi umowę o wykup, lecz jego nagły zgon 4 IV 1682 udaremnił jej realizację. Po jego bezpotomnej śmierci sukcesorzy zrzekli się praw do Różanki na rzecz Jana Krzysztofa Paca, starosty botockiego, który po trwających jeszcze trzy lata sporach z Chaleckimi 30 IV 1685 wszedł w jej posiadanie, choć wszystkie wzajemne pretensje zostały ostatecznie skwitowane dopiero 19 VI 1687. Po bezpotomnej śmierci Jana Krzysztofa Paca (1702) majątek pozostawał w posiadaniu wdowy Zofii z Podbereskich (zm. 1720). Kolejnym dziedzicem został bratanek Jana Krzysztofa, Piotr, starosta wilejski (zm. 1756), który w r. 1727 uzyskał dla miasteczka przywilej na trzy jarmarki. Jego syn Józef (zm. 1797), generał adiutant buławy wielkiej W.Ks.Lit., umierając bezżennie, zapisem z 9 III 1797 cały swój majątek przekazał dalekiemu krewnemu z innej linii, Ludwikowi Pacowi, jako ostatniemu szczątkowi domu i imienia Pacowskiego. Gen. Ludwik Pac (zm. 1835) był ostatnim z rodu właścicielem Różanki, która za jego udział w powstaniu listopadowym uległa w r. 1832 konfiskacie i została włączona do dóbr rządowych. Do r. 1939 istniał w Różance dwór, wzniesiony zapewne w w. XVIII, w dwudziestoleciu międzywojennym będący siedzibą szkoły rolniczej.

Parafia różankowska, wzmiankowana w r. 1522, powstała zapewne nieco wcześniej, wraz z kościołem p.w. ŚŚ. Piotra i Pawła, fundowanym w r. 1514 lub 1516 przez Mikołaja Juriewicza Paca i jego żonę Aleksandrę Holszańską. Wiadomość jakoby w okresie reformacji kościół przejęli kalwiniści, nie znajduje potwierdzenia. Jeśli nawet tak było, to w niedługim czasie został odzyskany, gdyż w r. 1595 figuruje w rejestrze parafii katolickich. W r. 1633 Aleksander Chalecki przeznaczył z arendy różaneckiej 60 kop groszy lit. rocznie na utrzymanie proboszcza, a w r. 1635 Jerzy Bereśniewicz ofiarował na uposażenie parafii włókę we wsi Worpiłki (Wierzpiłki).

Parafia początkowo należała do tzw. klucza trockiego, a wraz z utworzeniem sieci dekanalnej do dekanatu lidzkiego diecezji wileńskiej. Wraz z powstaniem w r. 1991 diecezji grodzieńskiej, w nowej strukturze weszła w skład dekanatu szczuczyńskiego. Proboszczami byli m.in.: Szymon Malcer (Melcer) Ptak (notowany 1633-1665), Stefan Drzeniewski (1666, 1668), ks. Dzierżanowski (1668), Jan Posadowski (1668-1703), Antoni Adam Narkiewicz (1703-1740), Fabian Kazimierz Gajdamowski (1745-1765), Maciej Baranowski (1770-1802), Franciszek Machnacki (1811), Michał Siezieniewski (1811-1812), Jakub Jankowski (1812-1843), Antoni Zakrzewski (1828-1842), Jakub Kuczan (1842), Tomasz Czeczot (1844-1848), Rudolf Rychlewicz (1849-1884), Jan Stemporzecki (1884-1893), Jan Gaudziewicz (1893-1895), Antoni Kułakowski (1895-1901), Edward Cerran (1901-1904), Władysław Klamm (1904-1909), Stanisław Szeroki (1909-1912), Jan Moroz (1912-1949), aresztowany w r. 1949, zmarł 1952 w łagrze, Józef Grasewicz - proboszcz parafii Kamionka, dojeżdżał do Różanki 1958-1960, Kazimierz Szaniawski - proboszcz parafii Białohruda, dojeżdżał do Różanki od r. 1961, Ryszard Jakubiec (1988-1990 oraz 1994-1997), Włodzimierz Szkuryński (1992-1993), Henryk Worsowicz (1993-1994), Jan Zaniewski (1997-2000), Jan Sareło (od r. 2000).

Od r. 1665 istniało bractwo szkaplerzne, posiadające w kościele kaplicę p. w. Matki Boskiej Szkaplerznej. Przy kościele istniała też szkoła oraz szpital-przytułek, fundowany przed 1700 przez Jerzego Kraśnika, funkcjonujący do schyłku w. XIX w kolejnych drewnianych budynkach, wznoszonych m.in. ze środków Ludwika Paca (1828) i ks. Rudolfa Rychlewicza (przed 1884). W r. 1931 ks. Jan Moroz powołał stowarzyszenie „Panowanie społeczne Najśw. Serca Jezusowego w rodzinach chrześcijańskich”, a w r. 1932 „Kółko żywego Różańca”.

O pierwszym kościele w Różance, zapewne drewnianym, nie ma żadnych danych. Murowany, istniejący do dziś, został wzniesiony ok. poł. w. XVII, zatem zapewne z fundacji Chaleckich, ówczesnych posesorów zastawnych Różanki. W r. 1659 uległ grabieży i dewastacji przez wojska moskiewskie. Zamordowano wówczas proboszcza ks. Szymona Malzera Ptaka oraz zniszczono wszystkie dokumenty kościelne. Kolejny proboszcz, ks. Stefan Drzeniewski przeprowadził przed r. 1668 remont. 17 VI 1674 bp Mikołaj Słupski konsekrował odnowioną świątynię p.w. Wniebowzięcia Najśw. Marii Panny, ŚŚ. Piotra i Pawła oraz Mikołaja i Stanisława bpa; jednocześnie poświęcił nowe dzwony - jeden p.w. Najśw. Panny oraz Apostołów Piotra i Pawła, drugi ŚŚ. Aleksandra i Gedeona, ten ostatni fundowany przez Gedeona Aleksandra Chaleckiego.

Wg opisu z r. 1700 kościół był wzniesiony na planie krzyża, z dwiema kaplicami i piętrową zakrystią oraz dwuwieżową fasadą, znacznych rozmiarów wieżyczką na sygnaturkę i wieżyczkami nad szczytami kaplic. Wnętrze nawy i prezbiterium nakrywało sklepienie, sklepiona była też zakrystia, a na r. 1701 planowano przesklepienie kaplic. Na cmentarzu kościelnym stała drewniana dzwonnica, określona jako stara. Wyposażenie stanowiło pięć dwukondygnacyjnych ołtarzy: gł. z rzeźbami Św. Stanisława i Św. Mikołaja, zwieńczony rzeźbami Archanioła Michała i dwóch aniołów, mieścił w polu głównym obraz ŚŚ. Piotra i Pawła, w górnej zaś kondygnacji Wniebowzięcie Najśw. Marii Panny. W ołtarzach bocznych, wykonanych z desek i malowanych, były umieszczone obrazy - w lewym Św. Antoni z Dzieciątkiem i Koronacja Marii, w prawym Matka Boska z Dzieciątkiem i Pan Jezus. W znajdującej się po prawej stronie kaplicy Bractwa Szkaplerza Najśw. Marii Panny ołtarz był złocony, z malowanymi na czerwono kolumnami, z obrazami Matki Boskiej Szkaplerznej oraz Św. Anny, rzeźbami Św. Kazimierza i Św. Józefa w pierwszej kondygnacji oraz Św. Jana i Św. Heleny w zwieńczeniu. W mensie był urządzony Grób Pański, gdzie „Pan Jezus z wosku jarzennego urobiony w trumnie leży”. Przy obrazie Matki Boskiej Szkaplerznej wisiało 12 tabliczek wotywnych różnej wielkości, srebrne serce i krzyżyk, krzyżyk rogowy z relikwiami, dwie pary wyszywanych srebrem szkaplerzy, sznury pereł i korali. Na głowach Matki Boskiej i Jezusa znajdowały się srebrne korony, a na rękach bransoletki - jedna wysadzana kamieniami, druga bursztynowa. W tejże kaplicy znajdował się też obraz „Najśw. Panny w promieniach” (Immaculata?) oraz ołtarzyk procesyjny z obrazem Matki Boskiej z dwiema srebrnymi koronami, gwiazdkami, kryształowym agnuskiem i dwiema parami szkaplerzy. W kaplicy pn. mieścił się ołtarz z obrazami Pana Jezusa w koronie cierniowej oraz Matki Boskiej Bolesnej. Ambonę, określoną jako „staroświecka”, zdobiły rzeźby Doktorów Kościoła, a na szczycie baldachimu figura Archanioła Michała. Ponadto wzmiankowano drewnianą chrzcielnicę i konfesjonał oraz obrazy: Salvator Mundi, Św. Jan Chrzciciel (nad amboną), Matka Boska Żyrowicka i Św. Kazimierz, wszystkie na płótnie, oraz malowany na blasze, przedstawiający Matkę Boską. Sprzęty liturgiczne stanowiły: złocona monstrancja, trzy kielichy (jeden wielki, pozłacany, określony jako staroświecki), srebrna puszka, trybularz oraz krzyż ze złoconymi promieniami. Na zespół szat liturgicznych składały się 23 ornaty i trzy kapy.

W r. 1714 do ołtarza w kaplicy Matki Boskiej Szkaplerznej sprawiono nowy obraz i zdobiącą go srebrną sukienkę. W kaplicy pn., noszącej odtąd wezwanie Św. Józefa, stanął ołtarz ze srebrno-złotymi kolumnami, obrazem Św. Rodziny w pierwszej kondygnacji i Św. Franciszka Ksawerego w drugiej, zwieńczony rzeźbą Św. Antoniego. W r. 1731 w ołtarzu św. Antoniego Padewskiego miejsce obrazu Koronacji Marii w drugiej kondygnacji zajął nowy obraz Św. Franciszka. Do tego czasu przybyły też dwa nowe dzwony, odlane w Królewcu przez Jacoba Hessinga (1719) i Andreasa Dörlinga (1730).

W latach 1741-1745 nastąpiły znaczne zmiany wyposażenia, dokonane staraniem proboszcza Fabiana Gajdamowskiego: w r. 1741 kosztem kolatorów Piotra i Eufrozyny Paców w miejsce starych ołtarzy bocznych stanęły nowe - jeden z rzeźbami Św. Rocha i Św. Pawła Pustelnika oraz rzeźbiarską grupą Wizji św. Kajetana (określoną jako figura „Pana Jezusa z krzyża prawą ręką obejmującego osobę przy sobie klęczącą”), drugi ze złoconą figurą Św. Antoniego w obłokach oraz rzeźbami Św. Tadeusza i Św. Jana Nepomucena, z h. Gozdawa na antependium, oba pozłocone w r. 1743, podobnie jak ołtarz gł., który nadto został „pięknie adornowany laserunkami i farbami”. Odnowiono też ołtarze w kaplicach, wymieniając przy tej okazji obrazy w zwieńczeniach: w ołtarzu kaplicy św. Józefa pojawił się obraz Św. Barbary, wykonany w r. 1744, a w kaplicy brackiej obraz Św. Fabiana. Ambona wzmiankowana w r. 1745 jako nowo sporządzona „w łódkę, jak u Św. Piotra w Wilnie”, malowana na biało, miejscami złocona, w kształcie łodzi podtrzymywanej przez dwie syreny, z rzeźbionymi symbolami Ewangelistów na koszu, była, sądząc z tego opisu, wzorowana na zachowanej do dziś w wileńskim kościele ŚŚ. Piotra i Pawła na Antokolu. W tym samym roku wśród sprzętów liturgicznych odnotowano srebrny filigranowy relikwiarz Krzyża Św., ufundowany przez ks. Fabiana Gajdamowskiego oraz srebrny krzyż o ramionach zakończonych liliami, z figurkami Ewangelistów ze srebra złoconego, ten ostatni być może tożsamy z „krzyżem srebrnym dostatnim, miejscami pozłocistym” wzmiankowanym w 1731 i 1732. Powiększyła się liczba ornatów - w r. 1744 inwentarz wymienia 24 sztuki, w r. 1745 było ich już 33. W r. 1744 wybudowano nową drewnianą dzwonnicę.

Przed r. 1765, z którego pochodzi kolejny inwentarz, został wzniesiony murowany chór muzyczny oraz nadbudowano zakrystię, opisaną jako piętrowa; w tymże inwentarzu wspomniano, że fasada kościoła wymaga remontu. W r. 1783 potrzebowała go już cała budowla. Wyposażenie nie uległo znaczniejszym zmianom. W ołtarzu gł. obraz Wniebowzięcia Najśw. Panny, znajdujący się dotąd w drugiej kondygnacji, zastąpił nowy z wyobrażeniem Św. Józefa z Dzieciątkiem. Baldachim kolumnowego tabernakulum wieńczyła „figura drewniana duża z rozpostartymi skrzydłami cała częścią wyzłacana, częścią wysrebrzona”, którą można identyfikować z rzeźbą Pelikana, jedynym dziś reliktem dawnego wyposażenia. W kaplicy Matki Boskiej Szkaplerznej miejsce obrazu Św. Anny w górnej kondygnacji ołtarza zajęło przedstawienie Chrystusa Ubiczowanego, określone jako „obraz Pana Jezusa mdlejącego między dwoma kolumnamiÝţ W kościele znajdowały się dwa konfesjonały, jeden z wyobrażeniem Św. Michała, drugi „cum expressio accusatoris księgę grzechów trzymającegoÝ; wzmiankowana była też duża drewniana „figura Męki Chrystusowej ze wszystkimi do Męki należącymi instrumentami”, która wcześniej stała w kaplicy dworskiej.

W r. 1796 odnotowano, że kościół jest „po większej części rozwalony, teraz pusty”, a nabożeństwo odbywa się w prowizorycznym drewnianym, zbudowanym w r. 1793 z fundacji Józefa Paca, poświęconym p. w. ŚŚ. Piotra i Pawła przez wikarego ks. Michała Moczulskiego za zgodą bpa Piotra Toczyłowskiego. Wewnątrz znajdowały się trzy ołtarze, dwa konfesjonały i ławki, przeniesione z opuszczonego kościoła oraz nowa drewniana ambona. Z dawnego wyposażenia pochodziła też monstrancja, trzy kielichy (w tym augsburski „pozłacany, starożytny z kamieniami szafirowymi i na kształt krwawniku”), puszka oraz patena z przykrywką. Pozostałe srebra oddano w r. 1794 na potrzebę Ojczyzny w czasie powstania kościuszkowskiego. Ornatów zachowano 20, kap 3, dalmatyk 2. Cmentarz koło kościoła nie miał ogrodzenia. Nie było dzwonnicy, gdyż dzwony zawieszono w wydrążonym drzewie.

W r. 1797 Józef Pac nakazał zburzyć pękająca fasadę starego kościoła, zdając sobie jednak sprawę, że nie zdoła już zrealizować jego odbudowy, testamentem powierzył to zadanie swemu spadkobiercy: „najuroczyściej obowiązuję wnuka mojego W. Ludwika Paca, aby [o] kościół różanecki, którego ja sam dla różnych w kraju niespokojności wyrestaurować nie mogłem, oprócz sumy powyżej przeznaczonej starał się i wszystką dyspozycją moją tak teraz uczynioną, jako też nowym additamentem uczynić się mogącą, we wszystkich punktach uskutecznił i całkowicie woli mojej [dosyć] uczynił”. Wspomnianą kwotę stanowił zapis 20 000 zł na trzy msze tygodniowo, mające się odprawiać za dusze testatora i jego rodziców Piotra i Eufrozyny Paców, odnotowany w wykazie obligacji kościoła różankowskiego z r. 1801. Ludwik Pac długo zwlekał z wypełnieniem woli swego dobroczyńcy, gdyż dopiero w r. 1824 przystąpiono do remontu. Budowli nadano charakter neogotycki według projektu Henryka Marconiego, sporządzonego zapewne krótko przed tą datą. Do r. 1828 ukończono zasadnicze prace budowlane: zachowano barokową bryłę, dostawiając neogotycką, licowaną łamanym kamieniem fasadę z ozdobnymi szkarpami i asymetrycznie umieszczoną wieżyczką, kaplice zaś otrzymały schodkowe szczyty. Formę neogotycką otrzymała też drewniana dzwonnica. Do r. 1830 trwały prace we wnętrzu, w którym wystawiony został murowany neogotycki chór i takaż ambona. Wyposażenie stanowiły trzy ołtarze „malowane na optykę” i ozdobione lustrami. Gł., z obrazem ŚŚ. Piotra i Pawła „miernego pędzla”, był poprzedzony wolno stojącą mensą z wysokim dwustopniowym podestem, na którym ustawiono wzmiankowane w r. 1783 tabernakulum z rzeźbą Pelikana, teraz „marmurowo ciemnobłękitno pomalowane”. Obok ołtarza gł. zawieszono obrazy: po prawej stronie Św. Rodziny, po lewej Św. Józefa z Dzieciątkiem oraz gipsowe popiersie Pana Jezusa, pozłacane, za szkłem. Do ołtarza w kaplicy pd. powrócił stary obraz Matki Boskiej Szkaplerznej. W tejże kaplicy zostało umieszczone rzeźbiarskie epitafium, które na rytowanym projekcie Marconiego ukazane jest w kaplicy pn. W ołtarzu kaplicy pn. ustawiono rzeźbiarską grupę Wizji Św. Kajetana, pochodzącą z jednego z dawnych ołtarzy bocznych. W marmurowej posadzce prezbiterium, oddzielonego drewnianą, malowaną na kolor niebieski i czerwony balustradą, znajdowały się dwie płyty nagrobne z h. i napisami, których treści, niestety, nigdy nie odnotowano. Pośrodku pokrytej ceglaną posadzką nawy umieszczona była marmurowa płyta z h. Gozdawa i mosiężnymi antabami.

Od r. 1843 wśród naczyń liturgicznych notowana jest zachowana do dziś monstrancja, pozyskana z kościoła Karmelitów w Lidzie, zamkniętego po kasacie klasztoru w r. 1832.

W latach 1849-1884 parafią zarządzał ks. Rudolf Rychlewicz, który „pokrył całkowicie dach kościelny, pobielił kościół reperując tynki zewnątrz i odmalował wewnątrz. Odremontował naczynia kościelne, sprowadził nowe sprzęty i aparaty kościelne, wstawił nowe posadzki do kaplic, zreperował organy, ogrodził cmentarz kościelny”. Widok kościoła z tego czasu ukazuje akwarela Napoleona Ordy, wykonana zapewne ok. 1875. Pozwala ona stwierdzić, że szczyty kaplic miały wówczas kontur schodkowy, a ich pole dzielone było pasami gzymsów. Wieżę i pinakle szkarp wieńczyły kwiatony w formie pacowskiego h. Gozdawa. Przed kościołem widnieje smukła drewniana dzwonnica o ostrołukowych arkadach, nakryta strzelistym wielopoła-ciowym daszkiem, zapewne tożsama ze wzmiankowaną w r. 1828. W pobliżu stał wówczas parterowy budynek plebanii z kolumnowym gankiem, na terenie oddzielonym od kościoła kamiennym ogrodzeniem.

 

Katarzyna Uchowicz