KOŚCIÓŁ PARAFIALNY P.W. ŚW. MIKOŁAJA BISKUPA W GIERANONACH

 

1. Historia

Miasteczko Gieranony (Gieranojny, Gieranony Murowane) należało do pow. oszmiańskiego, wchodzącego w skład woj. wileńskiego, a po r. 1795 do guberni wileńskiej. Po r. 1919 (już jako wieś), zostało włączone do pow. wołożyńskiego woj. wileńskiego, w latach 1928-1939 do pow. lidzkiego, który dołączono wówczas do woj. nowogródzkiego. Obecnie znajduje się w granicach Białorusi, w rejonie iwjewskim obwodu grodzieńskiego. Nazywane miasteczkiem już w r. 1520, podobnie też (jako oppidum) oznaczone jest na mapie Litwy rytowanej w r. 1613 przez Tomasza Makowskiego. Staraniem Antoniego Sołłohuba, generała artylerii lit., 24 XI 1748 otrzymało od Augusta III potwierdzenie statusu miasta królewskiego oraz przywilej na cotygodniowy targ i 2 doroczne jarmarki, a Stanisław August przywilejem z 25 V 1792 odnowił prawa miejskie i nadał Gieranonom herb - gorejące serce przebite mieczem, zezwolił na budowę ratusza, kramów i cegielni. Nie wpłynęło to jednak na rozwój miasteczka, które w r. 1886 miało zaledwie 375 mieszkańców, z których tylko 142 zaliczono do stanu mieszczańskiego.

Najstarsza wiadomość o Gieranonach pochodzi ze źródeł krzyżackich z ok. r. 1400 i jest zawarta w tzw. rajzach (drogowskazach), czyli topograficznych opisach dróg. Przy drodze z Trab do Lidy, w odległości 1,5 mili od Subotnik, wzmiankowany jest Gasztowtendorf „in gebite czu Geranenen”, z czego można wnosić, że ów dwór Gasztołda leżał w pobliżu bądź w samych Gieranonach. W pocz. w. XVI zwane były Gieranonami Murowanymi, dla odróżnienia od dwóch sąsiednich miejscowości o tej samej nazwie. Pierwsza z nich to położone ok. 10 km na wsch. Stare Gieranony - późniejsze Subotniki, drugą były obecne Zygmunciszki, leżąca ok. 15 km na pd. wieś książęca, w której niegdyś znajdował się kościół ufundowany w r. 1411 przez przyszłego w. księcia lit. Zygmunta Kiejstutowicza.

Tenże książę 13 II 1433 nadał Gieranony swemu marszałkowi nadwornemu, Janowi (Iwaszce) Gasztołdowi, przywilej, obejmujący 26 wsi i jedno miasteczko (Tykocin), w odniesieniu do włości gieranońskiej nie stanowił nowego nadania, lecz raczej potwierdzenie posiadania albo powiększenie majątku należącego do Gasztołdów już w końcu w. XIV. Za pierwszego właściciela Gieranon można zatem uznać Andrzeja Gasztołda, starostę wileńskiego, notowanego w źródłach 1387- 1404, ojca wspomnianego tu Jana Gasztołda, który już w 1431 pisał się „z Geranon”.

Gieranony były ośrodkiem dóbr stanowiących podstawę jego fortuny, toteż gdy w latach 1451-1456 wszechwładny dotąd dostojnik jawnie stanął na czele opozycji wobec Kazimierza Jagiellończyka, król odebrał mu je i być może przekazał bratu Iwaszki, Jerzemu, występującemu w r. 1461 i 1468 jako dziedzic Gieranon. Niełaska królewska nie dotknęła widocznie syna Iwaszki, Marcina (zm. 1483), który władał dobrami gieranońskimi, skoro ufundował w nich dwa kościoły parafialne: w r. 1471 w samych Gieranonach, a w r. 1474 w Dziewieniszkach. Prawo własności Gieranon formalnie uregulował w r. 1493 w. książę Aleksander Jagiellończyk, przyznając je na wieczność wdowie po Marcinie, Annie Juriewnie Holszańskiej. Kolejnym dziedzicem został syn Marcina - Olbracht (zm. 1539), kanclerz lit., wojewoda wileński. Była to jego ulubiona posiadłość, którą uczynił prawdziwie wielkopańską rezydencją, wznosząc przed r. 1525 okazały zamek, godny dostojnika tytułującego się od 1529 hrabią na Murowanych Gieranonach. Dziedzicem Olbrachta był jego syn Stanisław, wojewoda trocki, ostatni z rodu, zmarły bezpotomnie w r. 1542. Dobra powróciły wówczas do domeny monarszej. Król Zygmunt I przekazał je 15 VI 1543 swojemu synowi Zygmuntowi Augustowi, a ten dokonał ich podziału na starostwa gieranońskie, trabskie, radoszkowskie, wołożyńskie i lubeckie.

Starostwo gieranońskie było odtąd królewszczyzną, którą trzymali kolejno: 1545 Paweł Szymkowicz Giedrojć, 1546 Krzysztof Komorowski, przed 1561-1565 Hieronim (Jarosz) Korycki koniuszy JKM, później Piaseccy: Jakub (zm. 1587), jego syn Hieronim (Jarosz, zm. 1630) i wdowa po nim Anna z Ciołków (zm. 1633); 1633-1635 Paweł Sapieha podkanclerzy lit. i do 1641 wdowa po nim Zofia z Daniłowiczów, 2° voto Łukaszowa Opalińska, 1641-1644 Mikołaj Kiszka podskarbi lit., 1650-1656 Albrycht Radziwiłł, kanclerz w. lit., a do 1666 wdowa po nim Krystyna z Lubomirskich. Kolejny starosta - Michał Pac, hetman w. lit., zapisał je w r. 1670 na zaopatrzenie artylerii lit. Odtąd dobrami zarządzali generałowie artylerii lit.: Michał Antoni Kryszpin-Kirszensztein (do 1672), Maciej Korwin Gosiewski (1673-1683), Leon Bazyli Sapieha (1684-1686), Mateusz Rómer (1687-1698), Michał Franciszek Sapieha (1698-1700), Józef Wandalin Mniszech (1701-1706), Krzysztof Kazimierz Bończa-Siennicki (1706-1707), Stanisław Poniatowski (1707-1708), Józef Franciszek Sapieha (1709), Fabian Kazimierz Borch (1710), Bogusław Ernest Dónhoff (1710-1725), Kazimierz Leon Sapieha (1725-1738), Jan Jerzy Flemming (1738-1746), Antoni Dowojna Sołłohub (1746-1759), Eustachy Potocki (1759-1768), Franciszek Ksawery Branicki (1768-1773), Kazimierz Nestor Sapieha (1773-1793) i Franciszek Sapieha (1793-1795).

W r. 1795 zostały przejęte na skarb państwa rosyjskiego i otrzymał je faworyt Katarzyny II, gen. Aleksander Bezborodko (zm. 1799). Po nim dobra odziedziczył jego brat Eliasz, od niego w r. 1812 kupił je Wojciech Pusłowski, marszałek słonimski. Od synów Pusłowskiego w r. 1849 nabył Gieranony Samuel Łaniewski-Wołk i przekazał swojej córce Weronice, zamężnej z Oskarem Korwin-Milewskim (1817-1906); po nich dziedziczył ich syn Ignacy Karol (1846-1926), twórca cennej kolekcji malarstwa polskiego, od 1897 przechowywanej przez kilka lat w Gieranonach. Po r. 1918 sprzedał majątek swemu siostrzeńcowi Szymonowi Meysztowiczowi (zm. 1940), żonatemu z Antoniną z Morawskich, którzy byli ostatnimi właścicielami Gieranon.

Parafia w Gieranonach należała do diecezji wileńskiej, kilkakrotnie zmieniając przynależność dekanalną: w r. 1553 znajdowała się w tzw. kluczu miednickim, 1669 w dekanacie raduńskim, następnie w utworzonym przed 1821 dekanacie wiszniewskim, po 1910 ponownie w raduńskim, a od 1925 w bieniakońskim. Wraz z powołaniem diecezji grodzieńskiej (1991) została włączona do dekanatu iwjewskiego.

Data erygowania parafii dotąd bywa mylnie wiązana z kościołem Św. Mikołaja i fundacją Zygmunta Kiejstutowicza z r. 1411. Przyczyną błędu było odniesienie do Gieranon gasztołdowskich dokumentu wydanego przez tegoż księcia dla kościoła p.w. Zwiastowania Najśw. Panny Marii i ŚŚ. Piotra i Pawła w książęcej wsi Gieranony (obecne Zygmunciszki). Pomyłkę tę dostrzegł i sprostował Władysław Semkowicz, lecz dopiero Jerzy Ochmański podał właściwe wezwanie Św. Jana Chrzciciela, za fundatora pierwotnego kościoła gieranońskiego uznając Jana (Iwaszkę) Gasztołda, a tym samym za terminus ante quem przyjął r. 1458, tj. datę jego śmierci. Wobec znanej praktyki nadawania kościołom wezwania patrona fundatora jest to domysł prawdopodobny, jednak nie został poparty bezpośrednim potwierdzeniem źródłowym. Tym większej wagi nabiera zatem nie znana dotąd informacja, że murowany kościół Św. Jana Chrzciciela ufundował w r. 1471 Marcin Gasztołd.

Od r. 1519 istniał też w Gieranonach murowany kościół p.w. Św. Mikołaja, wzniesiony przez Olbrachta Gasztołda równocześnie z budową zamku i usytuowany w jego bezpośrednim sąsiedztwie, pełniący początkowo funkcję kaplicy zamkowej. Sytuacja ta uległa radykalnej zmianie 11 IV 1529, kiedy na mocy pozwolenia papieża Klemensa VII kanclerz ufundował przy tymże kościele infułację, co 15 IV 1530 potwierdził bp wileński Jan z książąt litewskich, zezwalając na przeniesienie tu nabożeństwa parafialnego oraz na przekazanie kościołowi Św. Mikołaja uposażenia dwóch dotychczasowych kościołów parafialnych: Św. Jana Chrzciciela w samych Gieranonach oraz Św. Michała w pobliskich Dziewieniszkach. Mimo zmiany statusu starszego kościoła gieranońskiego, parafia zachowała swe pierwotne wezwanie, choć wobec prestiżu infułackiej świątyni Św. Mikołaja, z biegiem czasu uległo ono zapomnieniu.

Ustanowienie infułacji, oznaczające przywilej używania przy uroczystych nabożeństwach atrybutów godności biskupiej, podnosiło nie tylko prestiż parafii, ale i jej kolatora, toteż Gasztołd bardzo hojnie uposażył swą fundację. Otrzymała osiadłe, dochody z karczmy w Dziewieniszkach (20 kop groszy lit. rocznie) oraz zgodę na wybudowanie w Dziewieniszkach trzech lub czterech kramów (z których proboszcz mógł zyskać 20 kop groszy czynszu rocznego), dwa folwarki: Puzyryszki z wsiami: Litwaniszki, Jałkuny, Zielepuzyszki z poddanymi (z wyjątkiem szlachty Smoszewiczów) oraz folwark Mikuliszki z poddanymi i 40 ludźmi płacącymi czynsz w Załużu. Dochodziła do tego dziesięcina snopowa, do której zobowiązani zostali poddani z Gieranon i folwarku Dziewieniszek. Zapisał też plac na szkołę przy kościele Św. Mikołaja, a na jej utrzymanie i opłacenie nauczyciela przeznaczył czynsz z Dekewanicz oraz dziesięciny z folwarków Isłocz i Butrymowska. Drugi plac, położony koło starego kościoła Św. Jana, zapisano na wybudowanie domu dla proboszcza i wikariuszy. Proboszcz wraz z wikariuszami i nauczycielami szkoły zostali zobowiązani do utrzymywania wcześniejszych obligacji ciążących na kościołach Św. Jana Chrzciciela w Gieranonach i Sw. Michała w Dziewieniszkach. Przy kościele miało być utrzymywanych 10 prebendarzy i trzech wikariuszy. Dwaj wikariusze obowiązani byli do cotygodniowej mszy śpiewanej w kościele kolegiackim Św. Mikołaja, trzeci miał co tydzień odprawiać w kościele Św. Jana trzy msze: za żywych, za grzeszników i za zmarłych. Do obowiązków proboszcza i prebendarzy, wikariuszy i uczniów szkoły należało w niedziele i święta, śpiewanie rano i wieczorem w dwóch chórach; proboszcz miał też odprawiać nabożeństwo koncelebrowane przez dwóch z prebendarzy albo wikarych. Podczas niedzielnej sumy celebransowi miało towarzyszyć dwóch wikarych, wszyscy zaś, na wzór kościoła katedralnego wileńskiego, występowali w kapach i z pastorałami. Prebendarze mieli uczestniczyć we wszystkich mszach wotywnych w kościele Św. Mikołaja, z których dochody w połowie otrzymywał proboszcz z wikariuszami i w połowie prebendarze. W kościele w Dziewieniszkach, zamienionym na filię Gieranon, posługą oraz sprawowaniem obligacji za zmarłych miało zajmować się dwóch kapłanów: wikariusz i nauczyciel szkoły, utrzymywanych przez proboszcza.

Infułatami bywali najczęściej członkowie kapituły żmudzkiej, którzy jednak z rzadka rezydowali na miejscu. Pierwszym został Szczepan Jałbrzykowski, scholastyk wileński i kanonik żmudzki, wcześniej (1528) notowany jako proboszcz gieranoński. Wśród późniejszych infułatów byli m.in. biskupi: Marcjan Tryzna (1630-1643), Franciszek Dołmat Isajkowski (zm. 1654), Piotr Parczewski (zm. 1659), Kazimierz Pac (1664-1692), Aleksander Horain (przed 1721-1735), Aleksander Kazimierz Horain (zm. 1774) i Nikodem Puzyna (przed 1789-1819). Dalszemu istnieniu infułacji położyło kres przejęcie jej uposażenia przez skarb państwa i przekazanie go w r. 1819 Uniwersytetowi Wileńskiemu. Odtąd proboszczami byli kolejno: Jan Lavoisier (1820-1830), Aleksander Staniewicz (1836-1837), Jan Szeremett (1838-1841), Julian Panasewicz (1841-1845), Maciej Dudaczewski (1845), Walewicz (1847), Jan Rymowicz (1849-1854), Kazimierz Bojarzyński (1855), Józef Juchniewicz (1908-1910), Józef Szymkunas (1910-1915 oraz 1918-1924), w latach 1915-1918 Wincenty Zajączkowski i Stanisław Smoliński, Stanisław Micewicz (1925-1926), Józef Chlewiński (1927-1934), Teofil Pryszmont (1934), Leonard Czerniak (1938-1939), Bolesław Martylis (1939), Michał Żełudziewicz (1945-1965), Krzysztof Groszyk (1995-1997), Franciszek Gałdyś (1997-1999), Ryszard Czajka (od 1999).

 

Kościoły filialne parafii gieranońskiej

1. Stary kościół parafialny p.w. Św. Jana Chrzciciela w Gieranonach, usytuowany w pn.-zach. części miejscowości, ok. 1 km od zamku „za miasteczkiem Gieranony. Przy folwarku proboskim”. W r. 1643 określony jako murowany, z drewnianą dzwonnicą, potrzebujący remontu i wymiany dachu; znajdowały się w nim wówczas trzy ołtarze, ambona i ławki. W r. 1681 było wzmiankowanych pięć ołtarzy „stolarskiej roboty”: w ołtarzu gł. znajdowały się obrazy Św. Trójca i Św. Mikołaj, w bocznych: Św. Stanisław bp, Św. Jan Chrzciciel i Opłakiwanie, oraz rzeźba Najśw. Panny Marii Niepokalanie Poczętej; ponadto wymieniane są: ambona, chrzcielnica i pozytyw na chórze muzycznym. Przed r. 1721 odbudowany z inicjatywy infułata gieranońskiego Aleksandra Horaina. Znajdowały się tam wówczas cztery ołtarze - gł. Sw. Trójcy oraz trzy boczne, z obrazami ŚŚ. Jana Chrzciciela, Św. Stanisława oraz Św. Antoniego i Św. Barbary. Konsekrowany 31 VII 1753 przez bpa Aleksandra Kazimierza Horaina p.w. ŚŚ. Jana Chrzciciela, Bartłomieja i Marcina bpa. Po 1775 remontowany staraniem proboszcza Jana Horaina, w 1784 wzmiankowane trzy ołtarze: gł. z obrazem Matki Boskiej Bolesnej w srebrnej sukience i Św. Jana Chrzciciela w górnej kondygnacji, prawy z obrazem Św. Michała Archanioła i lewy z obrazem Św. Antoniego. Na chórze pozytyw sprawiony sumptem ks. Jana Horaina. W r. 1820 ściany kościoła były jeszcze w dobrym stanie, choć nie był już użytkowany; brakowało sufitu i podłogi oraz szyb w oknach. W r. 1828 służył do celów gospodarczych - w zakrystii urządzono lodownię. Ostatnia wzmianka o kościele pochodzi z r. 1849, kiedy istniały jeszcze jego zrujnowane ściany.

2. Kościół p.w. Michała Archanioła w Dziewieniszkach, nadanych 1433 wraz z Gieranonami Janowi (Iwaszce) Gasztołdowi, uposażył 15 VI 1474 jego syn, wojewoda trocki Marcin; tenże rok jest przyjmowany za datę erygowania parafii. Od r. 1529 filialny infułacji gieranońskiej. Pierwotny wzniesiony jako drewniany. Spalony 1660 w czasie najazdu moskiewskiego, odbudowany przez starostów dziewieniskich. W inwentarzu z r. 1681 podano, że jest drewniany, kryty słomą, z ołtarzem stolarskiej roboty, z obrazami Najśw. Panny Marii i Michała Archanioła. Po obu stronach ołtarza znajdowały się obrazy Matki Boskiej określane jako stare. Wobec braku dzwonnicy, dzwony zawieszone były na wierzbie. W r. 1774 pożar strawił całą budowlę; w tymże roku rozpoczęto odbudowę kościoła pod zmienionym wezwaniem, ŚŚ. Jerzego i Marii Magdaleny, z inicjatywy Jerzego Jodki, starosty dziewieniskiego, przerwaną przez śmierć fundatora. W 1784 budowa nie była kontynuowana, a nabożeństwa odprawiano w prowizorycznej szopie. Pożary z 1660 i 1774 całkowicie zniszczyły wyposażenie kościoła, w r. 1784 wzmiankowano jedynie kielich i kilka ornatów przysłanych z kościoła w Gieranonach. W latach 1899-1903 wzniesiono kościół murowany p.w. Matki Boskiej Różańcowej, przy którym w r. 1906 powtórnie erygowano parafię. Obecnie znajduje się na terytorium Litwy, w dekanacie solecznickim archidiecezji wileńskiej.

Na terenie parafii gieranońskiej stała również drewniana kaplica w Berdowszczyźnie, fundowana po r. 1764 przez właściciela majątku, Jana Gineta, krajczego lidzkiego, wzmiankowana 1784, zdewastowana 1920 przez wojska radzieckie, nie odbudowana.

W latach 1938-1939 w majątku Zarankowszczyzna znajdował się dom sióstr Pallotynek, sprowadzonych przez Marię Jodkową, z kaplicą półpubliczną, poświęconą 1938 przez proboszcza ks. Leonarda Czerniaka. W kwietniu 1939 na skutek konfliktu z fundatorką placówkę zlikwidowano. Trzy siostry zostały w parafii; prowadziły zajęcia w szkole i utworzonej świetlicy.

Pierwszy, wzmiankowany, szpital-przytułek w Gieranonach zbudowano w r. 1625 z fundacji Anny z Ciołków Hieronimowej (Jaroszowej) Piaseckiej, starościny gieranońskiej. Kolejny szpital drewniany „wspaniałego rozmiaru” ufundował proboszcz Jan Horain ok. 1780. W r. 1819 miał w nim mieszkanie organista. W r. 1849 budynek był zupełnie zdewastowany.

Katarzyna Kolendo-Korczakowa