Kościół parafialny p.w. Św. Michała Archanioła w Niecieczy

1. Historia

Nieciecz (Nieciecza) jest wsią położoną nad niewielką rzeczką o tej sa­mej nazwie, ok. 8 km na pd. od Lidy. Należała do pow. lidzkiego w woj. wi­leńskim, od r. 1795 guberni wileńskiej w granicach Cesarstwa Rosyjskiego. W II Rzeczypospolitej powiat ten dołączony został do woj. nowogródzkiego. W październiku r. 1939 władze radzieckie przekazały go Republice Litewskiej. Od r. 1991 znajduje się na terenie państwa białoruskiego, w rejonie lidzkim obwodu grodzieńskiego.
W początku w. XVIII Nieciecz należała do łowczego wołkowyskiego Kazimierza Stanisława Kałuszewskiego i jego żony Marianny z Niewiarowskich, starościanki budowieckiej, w r. 1762 jako właściciel występuje Józef Borzymowski1, sędzia ziemski lidzki, wzmiankowany jeszcze w r. 1788, od jego spadkobierców w r. 1796 majątek kupili Andrzej Laskowicz, chorą­ży brygady lit. i sędzia normalny piński wraz z żoną Teresą z Dąbrowskich, w r. 1837 jako dziedzic wzmiankowany był ich syn (?), Stanisław Laskowicz, marszałek szlachty powiatu lidzkiego. W r. 1849 dobra należały do Śnieżyńskich, wzmiankowanych także w r. 1886.
Kościół i uposażenie umożliwiające utworzenie parafii w Niecieczy fun­dowali Kazimierz Stanisław i Marianna Kałuszewscy, którzy 19 VIII 1715 nadali plebanowi 3 włóki gruntu, 10 poddanych i karczmę. Pierwszym proboszczem został ks. Antoni Kałuszewski, brat (?) fundatora. Parafia, po raz pierwszy wzmiankowana w aktach synodu bpa Michała Zienkowicza z r. 1744, należała do dekanatu lidzkiego diecezji wileńskiej. Pozostając cały czas w tymże dekanacie, wraz z nim przeszła w r. 1991 do diecezji grodzieńskiej.
Od r. 1764 przy kościele istniał szpital-przytułek, ufundowany z legatu pozostawionego na ten cel przez zmarłego proboszcza niecieckiego, ks. Ma­cieja Nosowicza, uzupełnionego przez stolnikową lidzką Franciszkę Borzymowską. Kolejny drewniany budynek szpitala wystawiony został w r. 1796 staraniem proboszcza Ignacego Sipayłły.
Od lat czterdziestych w. XIX istniało przy kościele Bractwo Różańco­we, w latach dwudziestych w. XX założono Tercjarstwo oraz Bractwo Szka­plerzne.
Drewniany kościół, zbudowany w r. 1715 przez Kałuszewskich, otrzymał wezwanie Św. Michała Archanioła. Wg opisu z r. 1731 miał "wieży trzy malowane, a czwartą małą". W ołtarzu głównym był umieszczony obraz Najśw. Pan­ny Marii, z zawieszonymi na nim srebrnymi pierścieniami, koralowymi zausz­nicami i perłami; w drugim ołtarzu także obraz Najśw. Panny Marii, z dwiema koronami, trzema sznurami pereł i dwiema tabliczkami (wotami), w trzecim obraz Św. Józefa; czwarty z obrazem Tron Łaski, był wtedy "jeszcze nie po­stawiony i nie złożony". Wymieniono także malowaną drewnianą ambonę, chrzcielnicę i jeden konfesjonał. Na chórze z tralkową balustradką stał pozy­tyw, który został właśnie naprawiony. Wśród sreber wymieniono puszkę, trzy kielichy z patenami i dwa pacyfikały, a z pozostałych elementów wyposaże­nia m.in. rzeźbę Chrystus Zmartwychwstały, szesnaście drewnianych, ma­lowanych lichtarzy, siedem ornatów i kapę oraz dwa dzwony, jeden w dzwon­nicy, drugi na kościele.
Przed r. 1763 został sprawiony lub całkowicie przebudowany ołtarz gł., architektoniczny, o dwóch kondygnacjach, rzeźbiony, srebrzony i złocony. W dolnej kondygnacji znajdował się obraz Ukrzyżowanie, w górnej, pomię­dzy kolumnami, Św. Michał Archanioł. Trzy ołtarze boczne były również rzeźbione, malowane różnymi kolorami, jednokondygnacyjne, z obrazami Matki Boskiej Białynickiej, Św. Joachima i Św. Józefa; czwarty był skromniejszy, z obrazem Św. Antoniego. Zasób sreber powiększył się o drugą puszkę, zespół szat liturgicznych liczył dziesięć ornatów. Kościół służył nie tylko ka­tolikom, lecz również unitom, gdyż w inwentarzu wymienione zostały naczy­nia, mszał i szaty używane do odprawiania liturgii w obrządku wschodnim. W r. 1771 kościół określono jako stary i potrzebujący reperacji. Ze sporządzo­nego wówczas opisu, nieco dokładniejszego niż w r. 1731, wynika, że był kryty gontami, z ceglaną posadzką, przyległymi do prezbiterium aneksami zakrystii i skarbczyka. Z trzech wież w fasadzie środkowa była większa, wszystkie malowane na niebiesko. Ołtarze i pozostałe sprzęty były te same co w r. 1731, m. in. niewielka ambonka "okrągła, na słupku, stolarskiej roboty, granatowo malowana". Na chórze z tralkową balustradką "pozytywek bardzo stary, ze­psuty, nie tak reperacii jak nowego potrzebujący". Inwentarz wymienia nad­to dwanaście par dużych i dwie pary małych cynowych lichtarzy, trzynaście ornatów i dwie kapy.
W r. 1776 kosztem proboszcza, ks. Jana Dunkina, kościół odremontowa­no, ściany zostały wzmocnione lisicami, dach pokryto gontem. Wieżyczki po­malowano na czerwono, krzyże w ich zwieńczeniach wyzłocono. Wnętrze, poprzedzone babińcem, kryte było deskowym stropem, wspartym na czterech słupach, podłoga ceglana. W r. 1782 na wyposażenie świątyni składał się oł­tarz główny, z tymi samymi co dawniej obrazami i marmoryzowanym na czerwo­no tabernakulum, a także cztery ołtarze boczne: dwa malowane czarno-biało, jeden na biało i jeden iluzjonistyczny "różnymi kolorami na optykę malowa­ny". Poza ołtarzami w kościele znajdowało się aż pięć obrazów Matki Bo­skiej, dwa Św. Antoniego, a ponadto Przemienienia Pańskiego (określony jako stary), Pana Jezusa, Archanioła Michała, Św. Dominika i Św. Jana Nepomucena.
W tekście aktu wizytacji generalnej z r. 1796 odnotowano, iż "kościół w stanie najnikczemniejszym, lada czas rozwali się, facjata zbyt pochyliła się, cały dach za sobą pociągnęła, krokwie i belki z miejsc powychodziły, wkoło zaś kościoła podręby pogniły; wielkiej i najprędszej reparacyi potrzebuje". Stan wyposażenia nie wzbudzał zastrzeżeń, a z ciekawostek odnotowano, że organy namalowane są "na optykę" na ścianie chóru. Wśród sreber, częściowo zra­bowanych przez Kozaków w r. 1794, wymieniono monstrancję (połamaną i nieużyteczną), kielich, dwie pateny, dwie korony na obrazie Najśw. Panny Marii i małą tabliczkę wotywną. Ówczesny proboszcz ks. Ignacy Sipayłło ufundował puszkę, która miała być wykonana w Wilnie. Kosztem tegoż ks. Sipayłły w r. 1799 świątynia została odremontowana: wymieniono sufit, uło­żono drewnianą podłogę, dach pokryto gontem.
Naprawy te nie wystarczyły jednak na długo. W r. 1837 "po zrujnowaniu pierwszego postawiony został drugi, w słupach murowanych", do dziś istniejący kościół. Wzniesiony kosztem ówczesnego posiadacza Niecieczy, Sta­nisława Laskowicza, otrzymał tak jak poprzedni wezwanie Św. Michała Archanioła.
Świątynia miała 33 łokcie długości, 20 szerokości, drewnianą podłogę i była kryta gontem. Po obu stronach prezbiterium znajdowały się aneksy (opisane jako zakrystie). W fasadzie pierwotnie nie było półkolistych okien, zostały one wycięte przez ks. Edwarda Zdanowicza, (który był proboszczem w Niecieczy w latach ok. 1908-1928). W r. 1925 w ołtarzu gł. znajdował się krucyfiks i drew­niane tabernakulum "ładnej stolarskiej roboty". Z lewej strony był ołtarz z ob­razem Matki Boskiej Ostrobramskiej, z prawej Najśw. Serca Jezusa. Na ścianach wisiały obrazy: Trójcy Św., Św. Katarzyny Sieneńskiej, Matki Bo­skiej Białynickiej (w posrebrzanej sukience), Matki Boskiej Borzewskiej oraz sześć innych, różnej wielkości. W kościele stało pięć konfesjonałów, ambona była "pomalowana z rzeźbą", chór wspierał się na czterech słupach, a na nim stały niewielkie, pięciogłosowe organy kupione przez proboszcza. W zakrystii przechowywano dwie monstrancje (starą i nową), trzy puszki (dwie nowe i starą), dwa kielichy, pięć paten (cztery stare). Ornatów było trzynaście, kap sześć. Teren przykościelny był ogrodzony kamiennym murem, pokrytym w r. 1922 betonowym daszkiem. W r. 1928 staraniem ks. Stanisława Mikulskiego został rozpoczęty remont kościoła, po r. 1930 dach został pokryty blachą ocynko­waną. Inwentarz z r. 1931 wspomina, że w ołtarzu gł. znajdowała się rzeź­ba Chrystus Ukrzyżowany i obraz Św. Michał Archanioła.
Pod koniec lat czterdziestych w. XX kościół został zamknięty. Wierni od­zyskali go w r. 1988. Początkowo dojeżdżał tu ks. Tadeusz Kaczan, który został następnie pierwszym proboszczem odrodzonej parafii. Od r. 2001 pod patronatem "Caritas" diecezji grodzieńskiej istnieje w Niecieczy ośrodek ko­lonijny.
Na podstawie dostępnych źródeł udało się częściowo ustalić listę proboszczów w Niecieczy: Antoni Kałuszewski (1715), Maciej Jan Nosowicz (1731), Jan Dunkin (1770), Tomasz Górski (1782), Ignacy Dominik Sipayłło (1788), Julian Turowicz (1849), Żyworonek (1870), Matkiewicz (1890), Aleksander Birkont (1892), Edward Zdanowicz (1908-1928), Stanisław Mikulski (1928-1931), Aleksander Augustynowicz (1931-1939), Tadeusz Kaczan (1994-1997), Władysław Grzegorek (1997-2000), Andrzej Gorbacz (2000-2003), Leonid Liszczyk (od 2003).
Początkowo wszystkie kolejne dzwonnice były drewniane. W r. 1771 w starej, dwukondygnacyjnej dzwonnicy znajdowały się dwa dzwony; trzeci był na wieży kościelnej. W r. 1782 zastąpiła ją nowa, również piętrowa, kryta gontami, w r. 1796 i 1801 określana jako stara i potrzebująca naprawy. Wg opisu z r. 1849 w kościele były trzy niewielkie dzwony: z napisem: "Me fudit Johann Jakub Dornmann Regiomonti ks. Maciej Nosewicz 1747"; z napisem: "1680 r. Pater me festi"; oraz z napisem: "1777 Jezus Marya Józef". Pod koniec w. XIX zdecydowano się na postawienie przy kościele nowej, muro­wanej dzwonnicy. Zachował się jej projekt, wykonany w r. 1887 przez inż. Pacewicza. Miała być z kamienia, z pasami tynku na narożach i sześcioboczną drewnianą górną kondygnacją o trójlistnie zamkniętych przeźroczach, zwieńczoną wysoką iglicą z krzyżem. Drzwi i okna były zamknięte półkoliście, w tynkowych opaskach z kluczem, ponad wejściem znajdował się witrażowy (?) krzyż w podobnej opasce. Projekt nie doczekał się realizacji, podobnie jak kolejny, przewidujący budowę drewnianej. Istniejąca dziś murowana dzwonnica została wystawiona w r. 1892, staraniem proboszcza Aleksandra Birkonta. Z odlewni Stanisława Czerniewicza w Pustelniku pod Warszawą sprowa­dzono dwa dzwony, z których przetrwał jeden, ufundowany przez Adolfa Dudzicza.
Pierwsza wzmianka o plebanii pochodzi z r. 1771, kiedy wymieniany jest budynek starej "rezydencji plebańskiej" oraz nowej, którą wystawił ówczesny proboszcz ks. Jan Dunkin. Była niewielka, kryta gontem, poprzedzona ganecz­kiem. Opis z r.1782 świadczy o pewnej wystawności, z jaką urządzono po­koje, ozdobione malowanymi płóciennymi obiciami. W r. 1796 plebania była w dobrym stanie, jedynie dach wymagał naprawy, wykonanej w r. 1799 kosztem proboszcza ks. Ignacego Sipayłły. Kolejna drewniana plebania zo­stała zbudowana w r. 1874; składała się z czterech pokoi, kancelarii, przed­pokoju, kuchni i pokoju dla służby, poprzedzona od frontu oszklonym gan­kiem. Budynek ten został rozebrany prawdopodobnie w latach czterdziestych w. XX.

 

2. Opis
2.1. Architektura

Kościół położony przy głównej drodze, w pn. zach. krańcu wsi. Oriento­wany, drewniany, konstrukcji zrębowej, na murowanej i tynkowanej podmu­rówce, o murowanych kolumnach i filarach, na których wsparta więźba da­chowa. Szalowany pionowo. Na rzucie prostokąta o trójbocznym zamknięciu. Korpus trójnawowy, pseudobazylikowy, dwuprzęsłowy, prezbiterium wydzie­lone we wnętrzu, nieco szersze i niższe od nawy głównej, zamknięte prosto, ujęte w aneksy zakrystii (pd.) i skarbca (pn.) o ukośnych ścianach wsch. Wnętrze częściowo tynkowane, nawy rozdzielone dwiema parami drewnia­nych ośmiobocznych słupów, posadowionych na murowanych, wysokich ośmiobocznych cokołach, uskokowo zwężających się ku górze. Ściany boczne rozczłonkowane występującymi z lica filarami, w narożach ściany zach. ćwierćkolumny. W nawie głównej i prezbiterium strop o łuku koszowym, w nawach bocznych, podchórzu i aneksach płaskie stropy, wszystkie pokry­te boazerią. W podchórzu w części środkowej kruchta wydzielona drewnia­nymi ściankami, po jej bokach od pd. schody na chór, od pn. składzik. Okna prostokątne, zamknięte łukiem odcinkowym, w profilowanych obramieniach - po dwa w ścianach naw i po jednym w bocznych ścianach aneksów; w za­mknięciu prezbiterium dwa wąskie, zamknięte półkoliście, w ścianie zach. trzy półkoliste; w ukośnej ścianie aneksu pd. prostokątne, w profilowanym obramieniu. Otwory wejściowe prostokątne: w ścianie zach. wypełniający całą szerokość interkolumnium, w drewnianym obramieniu; z podchórza szerokie wejście do nawy gł. i dwa węższe do naw bocznych; w ścianach bocznych prezbiterium podobne wejścia do aneksów, w ukośnej ścianie aneksu pn. drzwi wejściowe w gładkim obramieniu. Chór muzyczny, zajmujący 1/3 szeroko­ści przęsła zach., wsparty na dwóch murowanych filarach, przed którymi pół-kolumny, i dodatkowo na parze drewnianych, ośmiobocznych słupów; para­pet chóru szalowany pionowo, na osi występ na rzucie łuku koszowego, ujęty gzymsami.
Elewacja frontowa rozczłonkowana czterema półkolumnami, z wydzie­lonym okapowym daszkiem trójkątnym szczytem, szalowanym ukośnie, z drewnianym krzyżem na osi. Otwór wejściowy o lekko ściętych narożach, drzwi dwuskrzydłowe. Nad szczytem czworoboczna, dwukondygnacyjna wie­życzka, której górna kondygnacja nieznacznie węższa, z okienkami zamkniętymi łukiem odcinkowym; w zwieńczeniu równoramienny krzyż. Elewacje boczne trój osiowe, okna w listwowych obramieniach, podobnie jak w elewa­cjach tylnych. Dach dwuspadowy, przechodzący od wsch. w trójpołaciowy, na kalenicy wieżyczka na sygnaturkę, z prostokątnymi otworami. Wieżyczka i sygnaturka przekryte daszkami czterospadowymi. Wszystkie dachy kryte blachą.
Przy wejściu do zakrystii w progu granitowy blok z wyrytą datą i inicja­łami: 1821 | SL (Stanisław Laskowicz?).

Dorota Piramidowicz