Z historii badań Ziemi Nowogródzkiej Zjazd Polskiego Towarzystwa Geologicznego
Nowogródek 24 - 28 maja 1931 roku

Helena Ozonkowa

 

Na zaproszenie wojewody pana Zygmunta Beczkowicza odbył się w Nówogródku w dniach 24 - 28 maja 1931 roku Ogólnopolski Zjazd Polskiego Towarzystwa Geologicznego.
Tematem Zjazdu było poznanie osadów górnokredowych i trzeciorzę­dowych a przede wszystkim czwartorzędowych budujących Wyżynę Nowogródzką. Teren ten wybrano nie przypadkowo. Występują tu głęboko wcięte doliny rzeczne i liczne wąwozy odsłaniające utwory czwartorzędowe powstałe podczas zlodowaceń jak i w okresach międzylodowcowych. Miąższość ich jest znaczna, miejscami osiąga 20 m (M.Klimaszewski, 1932).
Problematyką geologiczną Zjazdu oraz przygotowaniem tras wycieczkowych zajął się prof. dr Bronisław Rydzewski z Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie.
Korzystając z licznej obecności członków Towarzystwa w salach gmachu województwa w Nowogródku w dniu 24 maja 1931 roku odbyło się Walne Zebranie Polskiego Towarzystwa Geologicznego. Towarzystwo liczyło ogółem 154 członków, niestety nie udało się ustalić ile osób brało udział w omawianym Zjeździe.
Na przewodniczącego Zebrania wybrano prof. dr Jana Nowaka z Uniwersytetu Jagiellońskiego. Przewodniczący powitał wojewodę nowogródzkiego dziękując mu za zaproszenie i pomoc w realizycji Zjazdu.
Uczestnicy chwilą milczenia uczcili pamięć zmarłego prof. dr Jarosława Łomnickiego. Prof. dr Jan Nowak złożył sprawozdanie z działalności Towarzystwa w roku 1930/1931, następnie wysłuchano sprawozdań: oddziałów Wileńskiego i Lwowskiego oraz Komisji Rewizyjnej.
Stan kasy w roku sprawozdawczym 1930/1931 wynosił: przychód - 403,65 zł,, rozchód - 249,30 zł, saldo - 153,35 zł.
Wnioski z Walnego Zebrania dotyczyły propozycji zmian w statucie oraz spraw finansowych Towarzystwa. Ponadto uczestnicy wystosowali ważną petycję do Rządu Rzeczypospolitej z propozycją upaństwowienia terenów wokół jeziora Świteź, by cały obszar uznać rezerwatem przyrody.
Przesłano również prośbę, by Rząd RP w możliwie krótkim czasie uchwalił Ustawę o Ochronie Przyrody.
***
Tego samego dnia rozpoczęto poznawanie budowy geologicznej Wyżyny Nowogródzkiej. W tym celu uczestnicy udali się na Górę Zamkową zbudowaną z osadów górnokredowych przykrytych trzeciorzędowymi piaskami glaukonitowymi oraz utworami czwartorzędowymi.
Następnie we wsi Siohdy i Cimoszkowice obserwowano czerwoną morenę denną powstałą w okresie lodowcowym oraz pokłady torfu z wkładką lessu utworzoną w okresie międzylodowcowym.
Na zakończenie pracowitego dnia podziwiano uroki jeziora Świteź.
2 dzień Zjazdu - 25 maj
Wycieczka autobusowa na trasie: Nowogródek - Wołkowicze - Korelicze - Tarasowicze - Turzec - Szczorsy - Nowogródek.
W Koreliczach zapoznano się z odsłonięciami czerwonej moreny dennej. Analogiczną morenę obserwowano we wsi Turzec. Poniżej wymienionej moreny występują utwory starsze, mezozoiczne skały węglanowe, zawierające liczne pokruszone muszle małżów należących do rodzaju Inoceramus sp. Na tej podstawie określono wiek skał na górną kredę - turon.
Uczestnicy Zjazdu ponownie obserwowali czerwoną morenę denną w Komorowicach. W Szczorsach podziwiano szeroką dolinę Niemna, liczne tarasy i starorzecza.
3 dzień - 26 maj
Trasa wycieczki: Nowogródek - Lida - Różanka - Mosty - Krasne Sioło - Grodno. Na niektórych odcinkach trasy przejazd koleją. Uczestnicy Zjazdu udali się do kamieniołomu w Krasnym Siole, gdzie wydobywano kredę piszącą (wiek - górna kreda). Ponad skałami węglanowymi występuje warstwa fosforytów przykryta zielonymi piaskami glaukonitowymi zaliczanymi do trzeciorzędu (oligocen). Wymienione serie skalne zalegają na czwartorzędowych utworach lodowcowych, czyli jest tu wyraźna niezgodność, skały starsze leżą na osadach młodszych, co w naturalnych warunkach powstawania osadów zdarzyć się nie może.
Prof. dr Jan Nowak tłumaczył ten fakt następująco: nasuwający od północy lądolód "odkłuł" od podłoża ogromną masę skał kredowych i trzeciorzędowych i w postaci "kry" osadził na nowym miejscu. Jest to interesujące i rzadko spotykane zjawisko.
4 dzień - 27 maj
Trasa wycieczki: Grodno - Miałów - Pyszek - Żydowszczyzna - Grodno.
Z Grodna uczestnicy Zjazdu płynęli statkiem "Niemen". Odsłonięcia skał czwartorzędowych obserwowano w wysokim brzegu rzeki. We wsi Miałów zapoznano się z utworami górnej kredy wykształconej w postaci margli, iłów i piasków glaukonitowych.
W miejscowości Pyszki występują pokłady torfów wydobywane przez miejscową ludność. W torfach zachowały się liczne szczątki roślinne, gł. pyłki drzew liściastych i iglastych powstałe w okresie międzylodowcowym.
Najpełniejszy profil osadów czwartorzędowych znajduje się w Żydowszczyźnie. Profil ten interesował badaczy od dawna. Po raz pierwszy był opisany w 1872 roku przez T. Dymczewicza, a następnie przez A. Missunę w 1909 roku (M.Klimaszewski, 1932). W tym klasycznym odsłonięciu występują dwa, różniące się barwą poziomy morenowe: dolnej moreny szarej, którą uznano za starszą oraz górnej moreny czerwonej, którą uznano za młodszą, co stanowiło niezbity dowód, iż lądolód wkraczał tu dwukrotnie.
Między wymienionymi pokładami glin morenowych występują żwiry, piaski, a przede wszystkim pokłady torfów miejscami liczące około 6 m. miąższości powstałe podczas okresu międzylodowcowego. Świadczą o tym licznie zachowane szczątki roślinne, a w marglach zachowana bogata fauna słodkowodnych mięczaków, gł. ślimaków.
Liczna flora była tematem badań prof. dr Władysława Szafera od lat dwudziestych ubiegłego wieku. W Żydowszczyźnie i w profilach sąsiednich udało się oznaczyć około 130 różnych gatunków roślin (W.Szafer, 1926). Po powrocie do Grodna Zjazd zakończono.
Znaczenie naukowe Zjazdu
W czasach, gdy w Nowogródku odbywał się Zjazd Geologiczny, panował pogląd, iż lądolód nasuwał się z północy dwukrotnie. Dokładna analiza profilu w Żydowszczyźnie oraz przeprowadzenie uzupełniających prac ziemnych w latach 1932-1933, pozwoliło prof. dr Bronisławowi Halickiemu na sformułowanie hipotezy, iż epok lodowych było więcej (B.Halicki, 1951). Zapoczątkowana w latach trzydziestych dyskusja trwa do dziś. Ważny też był fakt przesłania do Rządu RP petycji, by obszar jeziora Świteź stanowił rezerwat przyrody.

 

Literatura:

B.Halicki - Podstawowe profile czwartorzędowe w dorzeczu Niemna. Acta Geol. Pol. val. II Warszawa, 1951
M.Klimaszewski - Sprawozdanie z wycieczek Zjazdu P.T.G. w Nowogródku w dniach 24-28 maja 1931 roku. Roczn. P.T.G. tom VIII, Kraków, 1932
W.Szafer - O klimacie i florze okresu międzylodowcowego pod Grodnem.- Spraw. Kom. Fizj. P.A.Um. t.60, Kraków, 1926