Szkice do monografii Zoludka

8

Mial sedzia Kazimierz Frackiewicz Radzyminski corke jedynaczke panne Aleksandre i wydal ja zamaz za Michala Tyzenhauza, przyszlego pisarza wielkiego litewskiego. Odtad posiadalo Zoludek az szesc pokolen Tyzenhauzow. Rod Tyzenhauzow, herbu wlasnego Bawol, bardzo starozytny i poczatkami swymi tkwil w Niemczech, skad dwoch przedstawicieli jego jeszcze w XII wieku przybylo do Inflant. Tu w 1269 roku Jan Tyzenhauz mial otrzymac lennym prawem z reka Zofii ksiezniczki polockiej zamek nadzwinski Kokenhauz. W Inflantach rod ten rozpadl sie na kilka linii. Potomek jednej z tych linii Rejnhold Tyzenhauz, podstoli dorpacki, w 1633 r. przeniosl sie na Litwe. O zaslugach jego dla Rzeczpospolitej Polskiej pamietano jeszcze w polowie w. XVIII. Sejmik ekzulanski powiatu starodubowskiego, w instrukcji danej poslom swoim na sejm grodzienski 21 sierpnia 1752 r. zalecajac przypomnienie stanom sejmujacym, ze „Znaczne tak przez heroiczne dziela jako tez przez utrate pozostalych dobr w Inflantach Szwedzkich wielmoznych ich mosciow panow Tyzenhauzow zaslugi, ze jeszcze dotad nie wziely iustam od nayiasnieyszych monarchow y Rzeczypospolitej” - na­kazywal wyjednanie reasumpcji przywileju krola Jana Kazimierza z dnia 16 kwietnia 1667 r. wydanego Tyzenhauzom na starostwo kupiskie. Wnuk Rejnholda Stefan Tyzenhauz, w 1700 r. wojewoda nowo­grodzki, byl ojcem czterech synow: Jana, wojewody mscislawskiego, Michala, pisarza wielkiego litewskiego, Stanislawa i Jerzego, starosty dyamentskiego. Po Michale Tyzenhauzie pozostali synowie: Benedykt, starosta szmeltynski, Antoni, jezuita (†1726 r.) i Kazimierz, lowczy inflantski oraz corka Teresa Oskierczyna.

 

Po Kazimierzu Franckiewiczu Radziminskim, sedzim ziemskim, posiadali Zoludek corka i ziec sedziego Aleksandra i Michal Tyzenhauzowie, po ktorych Zoludek przeszedl w posiadanie Benedykta Tyzenhauza, starosty szmeltynskiego. Benedykt Tyzenhauz zonaty z Anna Bieganska, pozostawil po sobie trzech synow i az osiem corek. Ci trzej bracia - Michal, Antoni i Kazimierz Tyzenhauzowie 25 stycznia 1755 r. podpisali akt dzialu pomiedzy soba dobr dziedzicznych i na mocy tego dzialu Zoludek przeszedl w posiadanie Michala Tyzenhauza, starosty posolskiego.

Antoni Tyzenhauz (1733-1785 r.) przeszedl do historii jako slawny podskarbi nadworny litewski, administrator krolewskich dobr stolowych, ktory celem powiekszenia dochodowosci tych dobr dzwigal w nich rolnictwo, przemysl, handel, oswiate a nawet i kulture towarzyska. Lecz dzialala przeciwko niemu dyplomacja zaborcow, poderwala mu kredyt i przyprowadzila go do upadku. Umarl Antoni Ty­zenhauz w Grodnie a pogrzebany zostal w Zoludku.

Z dwoch synow Michala Tyzenhauza, starosty posolskiego, Zoludek po smierci ojca odziedziczyl Ignacy. Hrabia Ignacy Tyzenhauz, szef gwardii li­tewskiej, kawaler orderow Bialego Orla, sw. Stanislawa, oraz Zlotego Krzyza Legii Honorowej byl pa­nem w pelnym znaczeniu tego slowa. Wlosci swoje, obejmujace dziesiatki tysiecy hektarow i tysiace dusz chlopskich, mial polozone w powiatach szawelskim, wilkomierskim, wilenskim, dzisnienskim, wilejskim, oszmianskim, lidzkim, grodzienskim, slonimskim, nowogrodzkim i pinskim i kolejno przejezdzal z jednej wlosci do drugiej dysponujac i kontrolujac swoich administratorow. Pod starosc majac dosc klopotow, czesc dobr tych wydzielil doroslym juz synom: hr. Rudolfowi: Zoludek, Sawowszczyzne, Lesiszcze, Spusze, Dziembrow, Byczkowszczyzne, hrabstwo Kamionke, Byten, Zlotow, Dziatkowicze i Drazno, a hrabiemu Konstantemu hrabstwo Postawy z folwarkami: Hurtow, Sawczyn, Kuropol, Zosin, Golbiej, Antonow, Polow, Biala, Woropajew, Doluga, Dziatkow i Dawidowka. Hr. Ignacy Tyzenhauz umarl w Wilnie pod koniec 1822 r.

Hr. Rudolf Tyzenhauz stale zamieszkiwal w Zoludku oddajac sie tu pracy spolecznej i gospodarczej. Ozeniony z Genowefa Puslowska, marszalkowna slonimska mial z nia trzy corki: Hermancje, Jozefe i Elfrryde.

Zmarl hr. Rudolf Tyzenhauz 17 marca 1830 r. Ogromne dobra hr. Ignacego Tyzenhauza, oprocz wydzielonych w 1815 r. dla synow, pozostawaly we wspolnym posiadaniu hr. Konstantego i corek hr. Rudolfa, az wszystkie trzy wyszly zamaz: Hermancja za hr. Seweryna Uruskiego, Jozefa za hr. Konstan­tego Potockiego, Elfryda za hr. Augusta Zamoyskiego. Wreszcie 6 lipca 1843 r. podpisany zostal w Wilnie akt dzialu tych dobr, moca ktorego hr. Konstanty Tyzenhauz w uzupelnieniu swej schedy - hrabstwa Postawskiego - otrzymal hrabstwo Rakiskie z miasteczkiem Rakiszkami i folwarkami: Insolin, Wederowszczyzna, Wysoki Dwor, Lukszty, Skiemiany, Rakiszki, Skrobiszki, Komaje, Pietraszyszki i Litwiniszki z gruntami, jeziorami, puszcza­mi, wsiami i 3782 duszami poddanych. Pozostale dobra podzielily pomiedzy soba na trzy czesci corki hr. Rudolfa, przy czym na czesc hr. Hermancji Uruskiej zostaly wydzielone: 1). dobra Zoludek z miasteczkiem i folwarkiem Zoludek oraz wsiami: Farny Koniec, Zablocie, Bohdanowce, Kukinie, Wielka Wies, Skiersie, Bojary i zasc. Wolczki w lidzkim powiecie tudziez wsia Dabrowka w powie­cie slonimskim, 2). dobra Lipiczno z folwarkami Chociejowszczyzna i Genowefin, miasteczkiem Orlowo i wsiami z prawej strony Niemna: Lipiczanka, Precim, Dolga, Korsaki, Lopaty, Krupiele, Holynka, Starynka, Dworczany, Brance, Mociewczuki i z le­wej strony Niemna: Huznie, Szersznie, Dziemianowce, Ruda, Wola, Moskale, Szymki, Szescily Stu­kaly, Holuby i Jarczaki, 3). hrabstwo Kamionkowskie, w powiatach grodzienskim i lidzkim, z folwar­kiem i miasteczkiem Kamionka i wsiami: Ozdobicze, Skoruszki, Kloczki, zasc. Kisiele, Pieskluki, Nowosiolki, Bielki, folw. Protasowszczyzna ze wsiami Starowszczyzna i Pielowce, folw. Lesiszcze ze wsia Prudce, folw. Spusza ze wsiami Stara Spusza, Nowa Spusza, Sawicze, Chamowszczyzna, Ostrow i Krasna, folw. Byczkowszczyzna ze wsiami Karaszewo, Rojsze, Ziuki, Ciapy, Lacewicze, folw. Jelno ze wsia Jelpo; na czesc hr. Jozefy Potockiej - 1). Pojezuickie dobra Rzepichow z folwarkami Tuchowicze, Ostrow, Bakanow, Szczerbinow, Malkowicze i Rodzialowicze, 2). Chotynicze i 3). Tryszki oraz kamienica w Wilnie przy ul. Niemieckiej i na czesc hr. Elfrydy Zamoyskiej hrabstwo Iwiejskie z folwarkiem Iwje i miasteczkami Mikolajew oraz wsiami Honczary, Dyndyliszki, Zbojsk, Lukoszyn, Podzienieta, Szeptuny, Strzyzynieta, Sawgucie, Urciszki, Ciwonowicze, Lotewka, Barow, Czapun, zasc. Ganowszczyzna, folw. Chowanszczyzna ze wsiami Misiukiewicze, Pawlowicze, Helenow, Helenowka, Jaslowicze, folw. Rembakowszczyzna ze wsia Piotrowicze, folw. Krasowszczyzna ze wsiami Lubienieta, Dunaj, Karpowicze, Drobysze, Kiewry, folw. Galimszczyzna, Borodyny, Sakowicze, Wiguszki, Kozience i Wodole.

Kierownictwo zarzadem obszernych wlosci hr. Hermancji Uruskiej ujal w swoje rece maz jej, mlody, zdolny i energiczny hr. Seweryn Uruski (ur. 1817 r.), wlasciciel dobr we Wschodniej Malopolsce i Lubelszczyznie, w pozniejszym czasie czlonek stanow galicyjskich i warszawski gubernialny marszalek szlachty, radca tajny, ochmistrz dworu cesar­skiego, autor-ekonomista, dzialacz epoki zniesienia poddanstwa. Rozwiazanie stosunkow panszczyznia­nych w dobrach zoludzkich nastapilo wlasnie za czasow hr. Hermancji Uruskiej i zostalo dokonane w sposob najwiecej pokojowy z nadaniem wloscianom pelnych nadzialow i nizkim okresleniem cen szacunkowych. Z dobr Zoludka uwlaszczone zostaly nastepujace wsie:

miasteczko Zoludek 23 dymow 281,29 dziesiecin

wies Farny Koniec 24 dymow 240,09 dziesiecin

wies Zabloc 12 dymow 187,08 dziesiecin

wies Kukinie 11 dymow 186,23 dziesiecin

wies Wielkie Siolo 26 dymow 435,24 dziesiecin

wies Kupry 12 dymow 189,00 dziesiecin

wies Skiersie 20 dymow 213,00 dziesiecin

wies Zaniuki 21 dymow 288,96 dziesiecin

wies Bojary I 19 dymow 316,73 dziesiecin

zasc. Wolczki l dymow 8,87 dziesiecin

Razem: 169 dym. 2346,49 dziesiecin

Mam w reku stary druk - egzemplarz urze­dowego rozkladu poboru 10 proc. od dochodu z polskich majatkow powiatu lidzkiego, czyli, prosciej mowiac, kontrybucji nalozonej przez gen.-gub. Murawjowa za 1863 r. Z tego rozkladu wynika, ze najwieksze kwoty roczne kontrybucji wplacali w lidzkim powiecie dobra: Horodenka Ludwika i Jo­zefy Kobylinskich 1797 rub., Mozejkow Wielki Ra­fala Grabowskiego 1346 rub. 75 kop., Szczuczyn ks. Lubeckich 2491 rub., Horodno hr. Potockiego 3844 rub. i Zoludek Hermancji Uruskiej 4809 rub.

Hr. Seweryn Uruski zmarl w Pizie w 1890 r., zas hr. Hermancja Uruska w Paryzu w 1891 r.

Po smierci hr. Hermancji Uruskiej dobra Zoludek objela w swoje posiadanie, jako spadkobierczyni z mocy prawa, corka jej Maria ks. Swiatopelk Czetwertynska.

 

Michal Szymielewicz.

(ZL9/1937)