Ośrodek Iwje-Juraciszki (Zgrupowanie "Wschód")

Działalność AK we wschodniej części okręgu

 

Znaczna część żołnierzy Ośrodka "Cis", wchodząca w skład VI batalionu 77 pp AK, nie złożyła broni pod Wilnem i w Puszczy Rudnickiej. Małymi grupkami powróciła z bronią w ręku na swój macierzysty teren, gdzie ponownie przeszła do konspiracji.

W pierwszych tygodniach po akcji wileńskiej skład Komendy Ośrodka "Cis" przedstawiał się, według niepełnych danych, następująco:

Komendant Ośrodka - ppor. Stanisław Trzeciakiewicz "Set", "Orkan", "Zagon", z-ca - ppor. Jan Redzik "Nowina" (aresztowany 1 5.09.1944), kwatermistrz - sierż. Turbiak "Chłopski", z-ca kwatermistrza - NN "Dąbrowa", szef łączności - NN "Ewa", szef BIP - NN "Habdank", - Józef Czerniak "Zgrzyt", szef saperów - ppor. Kopaczek "Jodła".

Ośrodek Iwje-Juraciszki "Cis" (w dokumentach sowieckich określany jako Zgrupowanie "Wschód") dzielił się na 4 rejony (kompanie konspiracyjne): "Grab" - dowodzony przez ppor. Władysława Mickiewicza "Wnima", "Wie­rzba" - dowodzony przez chór. NN "Lube", "Brzoza" - dowodzony przez NN "Grzywę" oraz "Dąb". Początkowo na dowódcę tego ostatniego rejonu wyznaczono ppor. Hieronima Piotrowskiego "Jura", który przybył w rejon Ługomowicz z grupą rozbitków spod Wilna. Ponieważ jednak dowodził on jednocześnie oddziałem partyzanckim sformowanym na tym terenie, wydaje się mało prawdopodobne, by mógł wykonywać obowiązki dowódcy kompanii konspiracyjnej. Wiadomo, że rejon ppor. "Wnima" obejmował teren Trokieli, Gieranonów, Lipniszek, Sudrogi. Rejon "Dąb", to tereny leżące na wschód od linii kolejowej Lida-Mołodeczno (Juraciszki-Ługomowicze). Rejony "Wie­rzba" i "Brzoza" obejmowały teren gmin Iwje oraz Traby.

Placówkami terenowymi w Ośrodku "Cis" dowodzili między innymi: jedną z placówek rejonu "Grab" - Bronisław Szpilewski "Szpak", placówką Trokiele - Piotr Piotrowski "Lord", Lipniszki - Bronisław Sawicki "Dumny", Traby - Jan Sawicki, Maciuki - kpr. Bronisław Matus "Goryl", Starcza - Fran­ciszek Tretiakiewicz. Siecią terenową AK w rejonie Morgiewicz i Narejek dowodził ppor. Roman Więcławowicz "Olcha". W kompanii "Dąb" placówką Doniewicze dowodził Józef Spurgiasz "Kret", placówką Łazduny - Włodzi­mierz Sumak "Wilczek", Wikszniany - Mitul "Młot", Piesiewicze - Bronisław Jurgiel "Jeleń", Gałunowicze - NN "Lampart" (?).

W sierpniu 1944 r. na terenie Ośrodka "Cis" znalazło się wiele grup partyzanckich, napływających spod Wilna po rozbrojeniu oddziałów AK w Puszczy Rudnickiej. Grupy takie przyprowadzili: por. Kopaczek "Jodła", ppor. J. Sylwanowicz "Listek", pchor. E. Barcz "Eryk", ppor. R. Więcławowicz "Olcha", ppor. J. Wasiewicz "Lew", a także ppor. H. Piotrowski "Jur". Ta ostatnia grupa składała się w znacznej części z żołnierzy Oddziału Rozpoznaw­czego Komendy Okręgu Wilno (ORKO). Część tych oddziałów została rozfor­mowana, a ich żołnierze powrócili do konspiracji w swych miejscach zamiesz­kania. Część została zlikwidowana przez NKWD. Inne, skupiające ludzi całkowicie zdekonspirowanych, ukrywających się przed poborem lub aresz­towaniem, pozostawały w polu. Jesienią 1944 r. i zimą 1944/1945 r. rozmieszczenie partyzantki na terenie Ośrodku "Cis" wyglądało następująco: teren rejonu "Grab" (Trokiele, Lipniszki, Gieranony) objęty był działalnością grupy ppor. "Lwa" (około 20 ludzi); w rejonie Lipniszek i Trokieli działały liczące po kilkunastu ludzi grupy Huleckiego "Wiatra" i Antoniego Dona "Jaskółki"; na terenach pomiędzy Iwjem i Trabami występowały nieduże grupy "Orzecha" i "Orła".

Oddział ppor. "Jura" wchłaniając liczny element miejscowy i drobniejsze grupki (m.in. "Eryka", "Jodły" i "Listka") operował głównie na terenach przylegających do Puszczy Nalibockiej, a także w samej Puszczy, w której na rozkaz Komendanta Ośrodka "Cis" miał zorganizować bazę partyzancką. Grupa ta, pomimo ponoszonych strat, uległa znacznej rozbudowie. W lis­topadzie 1944 ?., gdy została przekształcona w l Oddział Samoobrony Czynnej Ziemi Wileńskiej, jej dowództwo objął por./rtm. Władysław Kitkowski "Grom", "Orlicz" (dowódca ORKO). W styczniu 1945 r. do Puszczy Nalibockiej dotarł także 2 Oddział Samoobrony Czynnej Ziemi Wileńskiej ppor. Witolda Turonka "Tura", "Tumrego". Po rozbiciu obu połączonych oddziałów w bitwie pod Rowinami 29.01.1945 r. podczas próby przemarszu za linię Curzona, z ich składu wyłonił się oddział partyzancki Bolesława Zabłockiego "Oczko" oraz grupa w sile drużyny dowodzona przez Józefa Ussa "Śmigło" (obie jednostki były całkowicie złożone z żołnierzy Ośrodka "Cis"). Oddziały "Oczka" i "Śmigła" operowały na terenach leżących pomiędzy linią kolejową Lida-Mołodeczno i Puszczą Nalibocką, i w samej Puszczy. Zostały zdemobilizowane w paździer­niku 1945 r.

Ppor. Lew, dowódca jednej z grup, tak charakteryzował zadania i cele partyzantki polskiej po lipcu 1944 ?.: "Teraz z bolszewikami prowadziły walkę małe oddziały w sile do 30 żołnierzy, uzbrojone głównie w broń automatyczną. Oddziały te, które nie pogodziły się ze zdradą mocarstw zachodnich w Jałcie, postanowiły walczyć do końca. To nie były desperackie czyny, to była patriotyczna obrona społeczeństwa polskiego przed terrorem okrutnego okupanta bolszewickiego, który mordował Polaków i niszczył wszystko co polskie.

Do zadań lotnych oddziałów AK głównie należało likwidowanie:

- sielsowietów (odpowiednik urzędu gminy o mniejszym obszarze),

- posterunkówNKWD i milicji,

- konfidentów bolszewickich,

- patroli Czerwonej Armii".

Ppor. "Lew" podaje, że walki oddziałów partyzanckich, z którymi się stykał "były prowadzone zgodnie z zasadami żołnierza polskiego, broniącego ziemi ojczystej, dochowując wierności Bogu i Ojczyźnie".

Efekty działań partyzantki były znaczne. Np. Grupa "Jaskółki" wykonała - wg danych sowieckich - 4 akcje dywersyjne i 6 "terrorystycznych" (likwidacyjnych ?). Starano się przede wszystkim chronić ludność przed aresztowaniami i poborem do Armii Czerwonej. Komenda Ośrodka "Cis" zdołała uruchomić działalność BIP w poszczególnych rejonach. W rejonie "Dąb" pracę BIP organizował Wacław Kuczyński "Mit". W kolonii Poddudy, u Hipolita Puchacza "Lota" prowadził nasłuch radiowy i wydawał komunikaty informacyjne, kolportowane wśród żołnierzy sieci terenowej i ludności.

Aresztowania żołnierzy AK rozpoczęły się na terenie Ośrodka "Cis" natych­miast po wkroczeniu Armii Czerwonej. Z danych NKWD pochodzących z września 1944 r. wynika, że niemal codziennie grupy operacyjne prze­prowadzały tu polowania na ludzi, w czasie każdego wyjazdu w teren zabijając kogoś lub aresztując. Gdy w dn. 08.08.1945 r. do Dziewieniszek przybyła grupa operacyjna 25 p. strz. WW NKWD pod dowództwem Konykowa, wszyscy mężczyźni miasteczka uciekli do lasów. Schwytany przez NKWD Józef Czesłun, białoruski wieśniak, złożył obszerne zeznania wskazując w nich znanych sobie akowców. Następnego dnia grupa operacyjna miała potyczkę z grupą AK, po której aresztowała Antoniego i Mariana Dyców ze wsi Hucne. Dekonspiracja, do jakiej doszło po akcji na komisję poborową w Dziewieniszkach, doprowadziła do rozbicia tamtejszej placówki AK.

W dniu 08.09.1944 r. pluton 32 zmot. p. strz. WW NKWD, dowodzony przez lejt. Matrosowa i kpt. bezp. (NKGB) Imina, podczas przeczesywania wsi Miłkowszczyzna (rej. Wołożyn) aresztował 11 osób określonych jako "band-grupa". 13.09.1944 r. grupa operacyjna 32 zmot. p. strz. WW NKWD, dowodzona przez lejt. Matrosowa, ujęła w lesie koło Bakszt 5 osób. W dniu 14.09.1944 r. grupa operacyjna 32 zmot. p. strz. WW NKWD rozbiła w Bobrowiczach oddział AK, dowodzony przez por. "Jodłę" i pchor. "Eryka". Zginęło 9 akowców, 19 ujęto żywcem (wliczając aresztowane osoby cywilne). Podczas operacji prowadzonych w następnych dniach, do 28.09.1944 ?., Rosjanie schwytali dalsze 11 osób oskarżonych o przynależność do tej grupy. 14.09.1 944 r. pododdział 11/32 zmot. p. strz. WW NKWD, pod komendą lejt. Jakimienki, w czasie przeczesywania wsi Rudziewicze aresztował 6 osób, w tym określanego jako dowódcę "bandy" Dobrowolskiego. Tego samego dnia podczas operacji we wsi Kwacze (rej. Iwje) III/32 zmot. p. strz., dowodzony przez kpt. Dunkłakowa i st. lejt. bezp. (NKGB) Pietiernicznika, aresztował 20 osób. 15.09.1945 r. NKWD aresztowało w rejonie wsi Miszkiewicze osobę zidentyfikowaną jako Jan Redzik (zastępca Komendanta Ośrodka "Cis"). Człowiek ów był uzbrojony i miał przy sobie dokumenty oraz rozkazy organizacyjne AK.

16.09.1944 r. pododdział 32 zmot. p. strz. WW NKWD, dowodzony przez kpt. Michajłowa (działając według danych RO NKWD w Wołożynie), aresztował w Jackowskich Borkach 7 osób, zaś inny pododdział tego pułku w rejonie Iwja 3 osoby. Następnego dnia pluton 11/32 zmot. p. strz. WW NKWD aresztował we wsi Gwoźnica (rej. iwieniecki) 4 osoby, w tym NN "Łysego". 23.09.1 944 r. pluton 5 komp. 32 zmot. p. strz. lejt. Tietarenki, podczas przeczesywania wsi Sobkowszczyzna (rej. iwieniecki), aresztował czteroosobową "bandgrupę", dowodzoną przez NN "Konewkę" (wzięto l pm i 3 kb). 28.09.1944 r. inny pododdział tej jednostki, dowodzony przez kpt. Michajłowa i lejt. bezp. Wojtenkę, podczas przeczesywania wsi Jankowicze (rej. Wołożyn) aresztował 5 osób, w tym NN "Tryznę", określanego jako dowódca "bandy". Brak jest dat dziennych dwóch operacji wykonanych przez NKWD we wrześniu na terenie Ośrodka "Cis". We wsi Sina Góra (rej. Wołożyn) grupa operacyjna NKWD, kierowana przez kpt. Punina, aresztowała 1 3 osób, a we wsi Rusaczki (rej. Juraciszki) grupa operacyjna NKWD, dowodzona przez mjr. Morozowa, aresztowała 14 osób, w tym NN "Mikszę".

W wyniku tych operacji tylko we wrześniu 1944 r. NKWD aresztowało na terenie Ośrodka "Cis" - według niepełnych danych - ponad 120 osób oskarżonych o przynależność do Armii Krajowej. Tylko w niektórych wypad­kach raporty sowieckie informują o zdobyciu broni. Wydaje się, że większość tych działań, polegających na stałym nękaniu ludności przez grupy operacyjne NKWD, prowadzona była na ślepo lub podejmowana była w wyniku donosów konfidentów. Niestety, już wkrótce doszło do aresztowań będących efektem starannie organizowanej pracy operacyjnej, podjętej przez agentów NKWD, wprowadzonych wewnątrz szeregów Armii Krajowej. W dniu 19.10.1944 ?., w wyniku informacji dostarczonych NKWD przez agenta o kryptonimie "Śmiały", aresztowany został ppor. W. Mickiewicz "Wnim" (ukrywający się pod nazwiskiem Władysław Pocina). Dalsze śledztwo doprowadziło do roz­pracowania i rozbicia dziewięćdziesięcioosobowej placówki AK dowodzonej przez P. Piotrowskiego "Lorda". Według meldunku NKWD została ona "całkowicie zlikwidowana". W dniu 30.12.1945 r. grupa operacyjna NKWD zlikwidowała punkt BIP w Poddudach, aresztując W. Kuczyńskiego "Mita", H. Puchacza "Lota" oraz jego trzyosobową rodzinę.

Z raportówNKWD dowiadujemy się, że podczas operacji w północno-zachodniej części Ośrodka "Cis" przeciwko grupie partyzanckiej "Jaremy" - "Lwa" (identyfikowanego przez NKWD jako Rymarzewski) zabito 12 i aresztowano 29 osób.

W dniu 06.01.1945 r. grupa operacyjna NKWD zaskoczyła na kwaterach w chutorze koło Narwieliszek i zlikwidowała szesnastoosobową grupę partyzan­cką z placówki Maciuki dowodzoną przez ppor. "Listka" i "Orzecha". Do tragedii przyczyniło się nieprzestrzeganie zasad konspiracji przez partyzantów (na kwaterze pili alkohol).

W wyniku śledztwa przeciwko ppor. "Wnimowi" oraz dalszej pracy agentury, udało się NKWD przygotować operację przeciwko oddziałowi Huleckiego "Wiatra", przy czym głównym elementem działania była tu prowokacja. W lutym 1945 r. grupa "Wiatra" została zaskoczona i zlikwidowana (poległ "Wiatr" i 8 jego żołnierzy, zaś 10 osób zostało aresztowanych). W dniu 16.02.1945 r. grupa operacyjna lidzkiego NKWD zadała Ośrodkowi "Cis" wyjątkowo dotkliwy cios. Podczas odprawy w przysiółku Wietka NKWD aresztowało grupę kadry dowódczej. Ujęto wówczas szefa BIP Okręgu "Grzyb" J. Wrońskiego "Janosika", Komendanta Ośrodka "Cis" ppor. S. Trzeciakiewicza "Seta", "Zagona", "Orkana", szefa BIP Ośrodka Józefa Czerniaka "Zgrzyta", komendantów placówek Lipniszki i Trokiele: B. Sawickiego "Dum­nego" i B. Szpilewskiego "Szpaka", Mieczysława Grablisa i Anastazję Stefanowską "Trawkę" z Oddziału V Ośrodka. Uderzenie to, z pewnością nie będące dziełem przypadku, zdezorganizowało pracę Ośrodka "Cis", pozbawiając go centrum kierowniczego. W marcu 1945 r. NKWD aresztowało i zwerbowało do pracy agenturalnej dwie osoby z najbliższego otoczenia "Janosika". Oznaczone kryptonimami "Lisica" i "Róża" zostały wykorzystane do rozpracowywania struktur konspiracyjnych AK oraz ustalania miejsca pobytu poszukiwanych akowców.

Również w marcu 1945 r., w wyniku operacji NKWD, zlikwidowana została grupa partyzancka Antoniego Dona "Jaskółki" spod Trokiel. Poległ "Jaskół­ka" i 7 żołnierzy, zaś 3 osoby zostały aresztowane (Rosjanie zdobyli l rkm, 2 pm i 7 kb). Wiosną 1945 r. w wyniku dalszych działań NKWD została rozbita placówka starczyniecka (aresztowano tu 8 osób wraz z komendantem). Na terenie Lipniszek, Gieranonów i Sobotnik NKWD aresztowało w tym okresie 60 osób oskarżonych o przynależność do AK. Podczas operacji NKWD w rejonie Iwja rozbita została grupa Niechwedowicza "Orła" ("Orzecha"?). Zabito 8 osób, zaś 3 zostały aresztowane. W rejonie Trab NKWD aresztowało 22 osoby oskarżone pod zarzutem przynależności do AK.

Obławy i aresztowania przetaczały się też przez okolice Juraciszek i Ługomowicz. Bardzo duże ilości mężczyzn z tego terenu, niekoniecznie należących do AK, ukrywały się w lasach. Prawie każda operacja NKWD, czy nawet zwykła łapanka poborowych, kończyła się aresztowaniami i doraźnymi egzekucjami. Np. w czasie obławy 04.04.1945 r. oddział NKWD wykrył w leśnym schronie koło Łazdun siedmioosobową grupkę mieszkańców Ługomowicz, ukrywają­cych się przed poborem do Armii Czerwonej. Ludzie ci zostali zamordowani na miejscu (zakłuto ich bagnetami i dobito z broni ręcznej). W innej obławie, prowadzonej w tym samym czasie, NKWD znalazło w leśnym schronie w Puszczy Nalibockiej 13 Polaków (żołnierzy AK) ukrywających się bez broni. Także i w tym przypadku wszyscy zostali zabici na miejscu. Podobne przypadki odnotowują raporty sowieckie z operacji prowadzonych w marcu i kwietniu 1945 r. na terenie Ośrodka "Cis" i Puszczy Nalibockiej (nie podając jednak dat dziennych). I tak np. podczas likwidacji "bandgrupy" Tadeusza Struczyńskiego zastrzelono 4 i ujęto 6 osób, zaś podczas likwidacji "bandgrupy" Miłaszewskiego zabito 2 i ujęto w ziemiance 6 osób (uzbrojenia nie wzięto żadnego, gdyż rzekomo spaliło się w ziemiankach "bandgrup" podczas operacji). Wiosną 1945 r. NKWD odnotowało dalsze sukcesy w zwalczaniu polskiej partyzantki. Nocą 01/02.04.1945 r. pododdział 135 p. strz. WW NKWD podczas operacji koło wsi Santoki (rej. Iwje) rozbił grupę określaną przez Rosjan jako "banda Santockiego". Zabito 6 osób wraz z dowódcą, 6 ujęto, przy stratach własnych wynoszących zaledwie l szeregowego enkawudzistę. W tym samym okresie NKWD rozpracowało i aresztowało komendanta placówki ppor. R. Więcławowicza "Olchę" (w jego domu znaleziono magazyn broni zawierający 2 rkm i 4 kb). Aresztowano też ówczesnego komendanta placówki Trokiele Jana Szepietowskiego "Buraczewskiego". Inny magazyn broni zlokalizowała i wyko­pała 19.03.1945 r. w rejonie Trokiel (na podstawie zeznań osób aresztowanych) grupa operacyjna 34 zmot. p. strz. WW NKWD.

Terror wobec ludności ze strony NKWD zmuszał miejscową organizację AK do podejmowania samoobrony. Do stycznia 1945 r. na terenie Ośrodka "Cis", według raportów NKWD, wykonano 150 różnych akcji i wystąpień zbrojnych, w tym 27 "aktów terrorystycznych", 5 akcji dywersyjnych oraz 128 wystąpień określonych jako "zbrojne akcje bandyckie". W tej liczbie mieszczą się napady na sowieckie instytucje i urzędy administracyjne, jest więc oczywiste, że działania te nie mają nic wspólnego z "bandytyzmem" w potocznym rozumieniu tego słowa.

Już w pierwszych dniach sierpnia 1944 r. oddziały AK wykonały kilka akcji mających uniemożliwić przeprowadzenie poboru do Armii Czerwonej lub aresztowań. 02.08.1944 r. zaatakowano sowiecką grupę operacyjną przysłaną dla zorganizowania poboru, która zatrzymała się na nocleg we wsi Repuszycha. Zabito 4 pełnomocników ds. poboru: lejt. Kozłowa, Bikmana, Prokopczyka i Sierkowa. Oddział osłonowy został rozbity i uciekł ze wsi. Akcją, według źródeł sowieckich, dowodził Władysław Juniewicz. Nocą 07/08.08.1944 r. zmobilizo­wana grupa terenówki AK dowodzona przez Edwarda Rajsela "Nietoperza" rozbiła sowiecką komisję poborową w Dziewieniszkach (zabito jej szefa st. lejt. Bezetkina). Prawdopodobnie z przeciwdziałaniem poborowi wiązała się też akcja na sielsowiet we wsi Galimszczyzna, gdzie zabito pełnomocnika Rejonowe­go Komitetu Wykonawczego KP(b)B Brazińskiego i aktywistę - dyrektora szkoły Grudzińskiego. W dniu 27.08.1944 r. oddział "Lwa" rozbił grupę operacyjną przybyłą do Trokieli w celu przeprowadzenia aresztowań (zabito 4 i raniono l funkcjonariusza sowieckiego). Oddział "Lwa" wczesną jesienią 1944 r. wykazywał znaczną aktywność. Kilkakrotnie przebijał się przez obławy, nie ponosząc przy tym strat. W dniu 23.08.1944 r. w akcji pod wsią Wojtowicze zdobył transport broni. W ręce partyzantów wpadły wówczas 4 rkm i 76 PPSz.

Kilka akcji przeciwko szczególnie szkodliwym funkcjonariuszom sowieckim przeprowadziły placówki Traby i Brahi. W sierpniu 1944 r. na leśnej drodze do wsi Repuszycha zastrzelono 6 milicjantów wracających z akcji w terenie (byli to dawni partyzanci sowieccy, mordercy ludności cywilnej z czasów okupacji niemieckiej). W podobnej akcji na drodze Bukatowo-Wiszniew zlikwidowano 2 innych milicjantów, również zabójców.

 

Kazimierz Krajewski