Słonim w latach międzywojennych

 

Słonim położony jest na południowo-zachodnim łagodnie opadającym zboczu Wyżyny Nowogródzkiej. Usytuowany jest on w malowniczej dolinie rzeki Szczary, stanowiącej dopływ Niemna.

W 1914 roku, tuż przed wybuchem I Wojny Światowej, miasto liczyło około 23 tys. mieszkańców, intensywnie rozwijało się życie kulturalno-oświatowe, gospodarcze. W czasie największego rozwoju miasta, kiedy to rysowały się przed nim świetne perspektywy jego dalszego rozwoju, wybuchła I Wojna Światowa, która bezpowrotnie zniszczyła dotychczasowe osiągnięcia gospodarcze jego mieszkańców z ostatnich trzydziestu lat.

W końcu sierpnia 1915 roku rozegrała się nad Szczarą wielka bitwa pomiędzy nacierającymi Niemcami, a wojskami rosyjskimi. W wyniku tej krwawej bitwy miasto zostało prawie doszczętnie zniszczone, armia rosyjska uciekając przed Niemcami zniszczyła w mieście wszystko, co nie nadawało się do ewakuacji, pozostałe - demontowano (np. urządzenia fabryczne) i wywożono w głąb Rosji. Okres okupacji niemieckiej był bardzo trudny, panował niebywały głód, wybuchła epidemia tyfusu, setki młodych ludzi wysyłano na roboty przymusowe do Niemiec.

W dniu 8 stycznia 1918 roku do Słonima ponownie wkroczyły wojska bolszewickie. W mieście od razu wprowadzono terror na niespotykaną wcześniej na tych ziemiach skalę. Ze szczególną bezwzględnością tępiono wszelkie przejawy polskości. Mordowano księży katolickich, polską inteligencję oraz ziemian i bogatszych gospodarzy pochodzenia polskiego, którzy nie zdążyli uciec za wycofującymi się oddziałami niemieckimi.

Na terenie białostocczyzny zostały zorganizowane oddziały Wojska Polskiego, które prowadziły przez cały rok 1919, aż do połowy 1920 roku krwawe walki z wojskami bolszewickimi na ziemi nowogródzkiej i mińskiej. W pierwszych dniach lipca 1920 roku ruszyła ofensywa bolszewicka, która do historii weszła pod nazwą warszawskiej. Na słabo uzbrojone, nieliczne oddziały polskie uderzyła silna armia bolszewicka, która zajęła po raz drugi Słonim w dniu 20 lipca 1920 roku. Znów wzmogła się fala terroru. Nastąpiło rozstrzeliwanie Polaków wywodzących się z zaścianków szlacheckich oraz bogatszych kupców i rzemieślników. Słonim pogrążył się ponownie w chaosie wojny.

Polskie oddziały dziesiątkowane przez przeważające siły bolszewickie skutecznie jednak powstrzymywały napór bolszewicki, opóźniając tym samym jego dążenie do zdobycia Warszawy. W dniu 27 września 1920 roku Słonim został wyzwolony przez wojska sławnej Dywizji Litewsko-Białoruskiej i po ponad stuletniej przerwie powrócił do Macierzy.

Łącznie po przeszło sześciu latach wojny zarówno miasto, jak i wszystkie wioski w powiecie znajdowały się w niezwykle opłakanym stanie. Całe dzielnice miasta zostały zrównane z ziemią, a samo miasto bardzo poważnie się wyludniło. Na 23000 mieszkańców w 1914 roku pozostało tylko 9000 w 1920 roku.

Po zakończonej wojnie polsko-bolszewickiej w 1920 roku i po ogromnych zniszczeniach wojennych spowodowanych parokrotnym przebieganiem frontów przez ziemię słonimską w okresie 1915-1920 należało przystąpić nie tylko do materialnej odbudowy miasta, ale i do odbudowy struktury organizacyjnej administracji polskiej, która w okresie zaboru rosyjskiego została całkowicie zlikwidowana. Ze względów historycznych reaktywowano województwo nowogródzkie z siedzibą w Nowogródku. Słonim zaś wszedł w jego skład jako stolica powiatu. Ponadto trzeba było stworzyć też podwaliny ustroju demokratycznego i przywrócić władzę samorządom. Dlatego oprócz odrodzonego samorządu terytorialnego powstały również samorządy zawodowe dla handlu, rzemiosła i przemysłu oraz organizacje zawodowe typu związki zawodowe, organizacje kulturalno-oświatowe i sportowe. Zjednoczenie wysiłków wszystkich tych organizacji samorządowo-zawodowych znacznie przyczyniło się do szybkiej odbudowy miasta i powiatu ze zniszczeń wojennych, nadając im polski charakter.

W początkach 1922 roku do Słonima przybyły 79 Pułk Piechoty Strzelców Słonimskich, noszący w okresie wojny nazwę Białostockiego Pułku Strzelców, a także 80 Pułk Piechoty Strzelców Nowogródzkich. Oba pochodziły ze słynnej Dywizji Litewsko-Białoruskiej, która nie tylko przynosiła wolność ziemi słonimskiej i nowogródzkiej, ale również wyzwoliła Wilno spod okupacji litewskiej, tuż po zawieszeniu broni z bolszewikami w październiku 1920 roku. Dla obu tych pułków, aż do wybuchu wojny w 1939 roku, Słonim stał się miastem garnizonowym. Przybycie obu pułków do Słonima w poważnym stopniu przyczyniło się do ożywienia życia w mieście i renesansu polskości, dość skutecznie zacieranej przez władze carskie w okresie zaboru. W jedynej nie zniszczonej sali widowiskowej, jaka ocalała w koszarach, kadra obu pułków organizowała widowiska teatralne, urządzano tam również bale i zabawy z udziałem miejscowego społeczeństwa.

W 1924 roku Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej Stanisław Wojciechowski wizytując kresy wschodnie odwiedził też Słonim. Miasto to już w tym czasie odbudowało się i rozwijało gospodarczo po zniszczeniach wojennych.

W okresie lat 1923-1924 życie gospodarcze Słonima, na skutek rysującego się kryzysu światowego, uległo pewnemu zahamowaniu. W tym czasie zmniejszył się też potencjał gospodarczy miasta o 11%. Uległo likwidacji także kilka dużych przedsiębiorstw przemysłowych, takich jak np. cegielnie oraz zmniejszyło swą działalność szereg warsztatów rzemieślniczych i placówek handlowych. Jedynie przemysł drewniany oparł się temu kryzysowi. Drewno z lasów słonimskich eksportowano bowiem do Francji, Anglii i Niemiec. Przemysł ten w tym okresie wszedł na czoło miejscowej gospodarki. Dawał on bowiem zatrudnienie większości ubogich chłopów gospodarujących na karłowatych gospodarstwach rolnych. Dopiero po okresie wielkiego kryzysu światowego, który spowodował regres gospodarczy, tj. po 1933 roku nastąpił ponowny stopniowy wzrost rozwoju gospodarczego miasta i powiatu.

Według informacji zawartych w monograficznym szkicu słonimszczyzny z dnia 14 stycznia 1933 roku na terenie miasta Słonima istniały: 4 szkoły powszechne (państwowe), 2 seminaria nauczycielskie, 1 gimnazjum koedukacyjne, 3 przedszkola, 10 szkół żydowskich, 1 gimnazjum żydowskie i 1 szkoła muzułmańska ucząca religii. Stan ten przetrwał do 1939 roku. Po reformie szkolnictwa przeprowadzonej w 1935 roku w Słonimie zostały zlikwidowane seminaria nauczycielskie. W nowym systemie kształcenia powstało także jedno gimnazjum i liceum koedukacyjne imienia Tadeusza Kościuszki.

W powiecie słonimskim do 1939 roku działało 127 szkół powszechnych, zatrudniających 185 nauczycieli, do których uczęszczało około 12000 młodzieży wszystkich narodowości. Dzieci w wieku szkolnym objęte były powszechnym nauczaniem, nie zawsze jednak do poziomu 7 klas, były szkoły, w których edukacja kończyła się na 4 klasie. Szkoły średnie nie były dostępne dla wszystkich, gdyż nauka w nich była odpłatna. Istniały także szkoły specjalistyczne, takie jak np. średnia szkoła rolnicza w Grzybowie na przedmieściach Słonima, gdzie przygotowywano młodzież męską do zawodu kwalifikowanego rolnika oraz średnia szkoła rolniczo-leśna w Żyrowicach, przygotowująca kadry do pracy w leśnictwie i nadzorze rolnym. Dla młodzieży przygotowującej się do zawodów rzemieślniczych istniała ponadto szkoła zawodowa przy szkole podstawowej nr 2 w Słonimie-Zamościu, do której obowiązkowo musieli uczęszczać uczniowie zawodu, szkoleni w warsztatach rzemieślniczych przez swoich mistrzów - właścicieli warsztatów rzemieślniczych. W połowie lat trzydziestych powstała też średnia szkoła zawodowa dla młodzieży żeńskiej, przygotowująca do wykonania pracy w zawodach: włokienniczo-odzieżowym, bieliźniarskim i kapeluszniczym.

Popieraniem szkolnictwa jak i pracą kulturalno-oświatową wśród dorosłych zajmowały się różne stowarzyszenia działające na terenie miasta, takie jak np.:

• Oddziały Polskiej Macierzy Szkolnej;
• Polskie Towarzystwo Krajoznawcze;
• Stowarzyszenie żydowskiej szkoły średniej;
• Żydowskie Stowarzyszenie Kulturalno-Oświatowe "Tarbut";

Wśród młodzieży rozwijały swoją działalność:

• Związek Harcerstwa Polskiego;
• Związek Młodzieży "Sokół";
• Związek Strzelecki.

Przy Polskim Towarzystwie Krajoznawczym istniało ponadto Muzeum Regionalne prowadzone przez jego założyciela - Józefa Stabrowskiego, uroczyście otwarte w dniu 18 września 1929 roku przez Prezydenta RP Ignacego Mościckiego, wizytującego w tym czasie ziemię słonimską.

Miejscowa organizacja syjonistyczna w 1926 roku założyła w Słonimie tygodnik pt. Słonimer Wort, ukazujący się regularnie aż do 1939 roku w każdy piątek. W języku polskim wydawano też okazjonalnie od czasu do czasu jednodniówki redagowane przez Związek Nauczycielstwa Polskiego. Natomiast w latach 1924-1926 czynione były próby edycji stałej gazety w języku polskim, lecz ze względu na brak wystarczającego zainteresowania zaniechano jej drukowania.

Według spisu ludności z 1931 roku Słonim liczył 16282 mieszkańców.

Słonim był jednym z nielicznych miast kresowych, które posiadało sieć wodociągową zaopatrywaną w wodę źródlaną pod własnym ciśnieniem ze źródeł znajdujących się na okolicznych wzniesieniach. Przez Słonim przechodziła linia kolejowa mająca bezpośrednie połączenie z Warszawą.

W mieście funkcjonowały następujące instytucje:

- Starostwo Powiatowe;

- Sąd Grodzki i siedziba śledczego oraz wiceprokuratora;

- Komenda Powiatowa Policji Państwowej;

- Urząd i Kasa Skarbowa;

- Urząd Akcyz i Monopolów Państwowych;

- Powiatowa Komenda Uzupełnień;

- Wojskowy Sąd Rejonowy;

- Komenda Garnizonu;

- Inspektorat Szkolny;

- Nadleśnictwo;

- Urząd Ziemski;

- Zarząd Drogowy;

- Zarząd Dróg Wodnych;

- Oddział Powszechnego Zakładu Ubezpieczeń;

- Oddział Ubezpieczalni Społecznej (Kasa Chorych).

Gospodarką miejską kierował magistrat wybierany przez radę miejską składającą się z 24 radnych, którzy z kolei sami byli wybierani przez mieszkańców w wyborach powszechnych. Własnością miasta był las o powierzchni 2694 ha oraz 400 ha gruntów położonych na peryferiach Słonima nadane miastu jeszcze przez Króla Polski Zygmunta Augusta. Ponadto elektrownia, rzeźnia, wodociąg, ambulans, szpital miejski na 30 łóżek i własny tabor należały do zarządu miejskiego. W mieście znajdowały się też 3 urzędy pocztowo-telekomunikacyjne zapewniające łączność z całym światem.

 

Opracowała Irena Dowlaszewicz