ZGRUPOWANIE "PÓŁNOC"

Por. Jan Borysewicz "Krysia" powrócił spod Wilna na teren dawnej działalności już w końcu lipca 1944 r. Na czele doborowego, kadrowego oddziału złożonego z najlepszych partyzantów 11/77 pp AK (23 ludzi) osiągnął rejon Werenowa, skąd w początkach sierpnia przesunął się pod Naczę. 1 Szybko nawiązał z nim kontakt nowy p.o. Komendanta Okręgu "Grzyb", ppłk "Kotwicz". Por. "Krysia", podobnie jak za czasów okupacji niemieckiej, pełnił funkcję dowódcy Zgrupowania "Północ". Pod pojęciem tym należy rozumieć całość sił AK, tak konspiracyjnych jak i znajdujących się w polu, w północnej części powiatu lidzkiego. Teren objęty siecią organizacyj­ną Zgrupowania "Północ" składał się z gmin: Raduń, Bieniakonie, Ejszyszki oraz części gmin: Werenów i Żyrmuny. W ramach sowieckiej struktury administracyjnej część tego obszaru weszła w skład Litewskiej SRR (Ejszy­szki), a reszta w skład Białoruskiej SRR. Por. "Krysia" rozszerzył też swą działalność na masyw leśny Puszczy Rudnickiej, leżący w LSRR, oraz sąsiadujący od wschodu z jego terenem Ośrodek "Cis". Funkcję swego zastępcy powierzył ppor. L. Nienartowiczowi "Mazepie" (byłemu oficerowi informacyjnemu IV/77 pp AK). "Mazepa" z ramienia por. "Krysi" kierował działalnością sieci konspiracyjnej Zgrupowania "Północ". Por. "Krysia" stale przebywał w polu, z bronią w ręku, dowodząc działaniami grup partyzanc­kich i dyspozycyjnych. Jego adiutantem był Michał Rzuchowski "Szary", "Łabędź". Z dokumentów sowieckich wynika, że dowódcy Zgrupowania "Północ" podlegało osiem kompanii terenowych. Były to kompanie: nr l "Gnuśna-A" (Raduń), dowodzona przez NN "Stara", nr 2 "Ospała-A" (Ejszyszki), dowodzona przez por. NN "Krzywdę", nr 3 "Ospała-B" (Wersoki-Koleśniki), dowodzona przez ppor. Tadeusza Matysiaka "Muchę", nr 4 "Wierna" (Butrymańce-Bieniakonie), dowodzona przez ppor. Józefa Czeglika "Włóczęgę", nr 5 "Nadzieja-A" (teren na zachód od Werenowa, m.in. Poleciszki), dowodzona przez NN "Sleuta" (?), nr 6 "Nadzieja-B" (Werenów-Hermaniszki), nr 7 "Gnuśna-B" (Nacza-Soliszki), dowodzona przez ppor. Wiktora Żyzdrynia "Dala", nr 8 "Gnuśna-C" (Żyrmuny). 2 Z relacji ppor. W. Żyzdrynia wynika, że dla celów konspiracyjnych utworzył on na swoim terenie podwójną, dublującą się strukturę terenową, przy czym jeden z jej pionów miał charakter fikcyjny. 3

Od pierwszych dni ponownej okupacji sowieckiej NKWD prowadziło masowe aresztowania ludzi podejrzanych o polską działalność niepodległościową w okresie okupacji niemieckiej (walka przeciwko Niemcom w szeregach AK traktowana była jako ciężkie przestępstwo przeciw ZSRR). Operacje NKWD miały często charakter normalnych pacyfikacji połączonych z paleniem gos­podarstw i rozstrzeliwaniem na miejscu mieszkańców podejrzanych o udzielenie pomocy AK. W Jackiewiczach rozstrzelano bez sądu F. Domiaka, zaś podczas dwóch kolejnych pacyfikacji Nowokuńców zamordowano Łuszkiewicza, Piotra i Stanisława Songinów, NN "Amiego" (Francuza, partyzanta 11/77 pp AK) oraz spalono gospodarstwo Łuszkiewiczów. Dysponujemy fragmentarycznymi infor­macjami o sowieckich represjach w północnej części powiatu lidzkiego w sierpniu i wrześniu 1944 r. W dniu 23.08.1944 r. podczas operacji prowadzonej w chutorach Kołodziszki (rej. Werenowo) jednostka NKWD zastrzeliła 27 osób (część spłonęła w budynkach wioski) a 7 aresztowała. 4 Ilość wziętej broni wskazuje wyraźnie, że większość zabitych to osoby bezbronne. Z kolei 09.09.1944 r. grupa operacyjna kpt. Stiepanowa z 34 zmot. p. strz. WW NKWD podczas przeczesywania wsi Staniszki (rej. Werenowo) zastrzeliła l osobę, a 9 aresztowała, zaś 10.09.1944 r. batalion wydzielony z 10 Dywizji Strzeleckiej WW NKWD dowodzony przez kpt. Borysowa podczas operacji w rejonie Gudele-Smolaki zastrzelił 5 i aresztował 12 osób (zabrano 3 kb). 5 11.09.1944 r. grupa operacyjna 136 p. strz. WW NKWD, dowodzona przez lejt. Szubariewa, w czasie operacji w m. Grodzie zastrzeliła 14 i ujęła 11 osób, tracąc zaledwie 2 rannych (podczas operacji wzięto 4 kb, zatem większość zabitych to osoby bezbronne). 1 7.09.1 944 r. l kompania 34 zmot. p. strz. WW NKWD, dowodzona przez lejt. Miedwiediewa, w czasie przeczesywania wsi w okolicach Białego Boru zabiła 6 osób (zdobyto jakoby 2 kb i 5 granatów, zatem 4 osoby były bezbronne). 6 W dniu 28.09.1944 r. 2 komp. 34 zmot. p. strz. WW NKWD pod dowództwem lejt. Kundala w czasie przeczesywania Mieżeńców miała zlik­widować "bandgrupę" zabijając 5 i chwytając 5 osób (wzięto 2 rkm, 2 pm, kb i pistolet). Ciężkie aresztowania spadły na konspiraq'e w rejonie Radunia w początkach listopada 1944 r. Dzięki donosom agentów NKWD 03.11.1944 r. w Balniewiczach aresztowano matkę "Matrosowa" Helenę Śmielewicz oraz M. Kołyszko i H. Burzyńską. Przy zatrzymanych znaleziono dokumenty i materiały organizacyjne AK. W wyniku dalszego śledztwa aresztowano rodzinę Tietiańców i szereg żołnierzy kompanii "Gnuśna-A". W dniu 10.11.1945 r. w Wołdaciszkach funkcjonariusze NKWD śmiertelnie ranili komendanta placówki AK, sierż. Stanisława Śmielewicza "Matrosowa" (zmarł 16.11.1944 r. w szpitalu w Lidzie). 7 Praca agenta o kryptonimie "Sokół" umożliwiła NKWD częściowe rozbicie placówki Paszkiewicze. Aresztowano szefa kompanii "Gnuśna-A" Fr. Hercena "Serbianina" (obywatela Jugo­sławii), dowódcę placówki Antoniego Dojlidko i jego zastępcę Kazimierza Miłosza "Koguta" oraz 16 innych osób. 8 Wśród kadry Zgrupowania "Pół­noc", aresztowanej jesienią 1944 ă., znaleźli się też m.in. sierż. A. Fryes "Bez", Jan Suchocki dowódca drużyny ze wsi Wilkańce, oraz dowódca plutonu z Ejszyszek ppor. M. Babul "Gaj" i ks. Mikołaj Tapper (KS 17.08.1945 r. w Wilnie).

W połowie grudnia masowe aresztowania przetoczyły się przez obwód (obłast) lidzki. Można szacować, że ich ofiarą padło kilkaset osób, w tym wielu Polaków pracujących na kolei. W dn. 13.12.1944 r. w Bastunach aresztowano kilkunastu Polaków, głównie kolejarzy. 9 Kilka dni później fala masowych aresztowań objęła ponownie tereny Zgrupowania "Północ", leżące w LSRR. W dniach 17-29.12.1944 r. 136 pułk strzelecki WW NKWD i 97 Oddział Pograniczny NKWD, wspierane przez lokalne siły milicji i istriebitieli, przeprowadziły operację kierowaną przez naczelnika NKWD z Trok, płk. Rożenko. Na terenie gmin Ejszyszki i Orany aresztowano wówczas 360 osób określanych jako "bandyci i ich sługusy". W rzeczywistości większość więźniów była zwykłymi . mieszkańcami polskich wiosek, którzy mieli przypadkowe kontakty z grupami AK, udzielając im noclegu lub dając żywność. Podczas przeprowadzania aresztowań funkcjonariusze NKWD zastrzelili na miejscu 16 osób, zaś l ranili. 10

W drugiej połowie stycznia 1945 r. miały miejsce ponowne aresztowania w rejonie Radunia, na terenie kompanii "Gnuśna-B". Wśród aresztowanych 9 żołnierzy AK znaleźli się komendant placówki Żylany Wincenty Szwed, komendant placówki Możejkowszczyzna Julian Koszkiewicz i komendant placówki Ginele Michał Wilkiewicza. 11

Mimo aresztowań i ponoszonych strat, praca organizacyjna AK na terenach Zgrupowania "Północ" była latem i jesienią 1944 r. prowadzona bardzo intensywnie. Wobec powszechnego zagrożenia represjami NKWD wielu mieszkańców, dotychczas nie należących do AK, obecnie przystępowa­ło do organizacji. Na rozkaz por. "Krysi" uruchomiono działalność komó­rek BIP. 12

Zgodnie z rozkazami KG AK i Komendy Okręgu "Grzyb" por. "Krysia" dążył początkowo do zdemobilizowania istniejących na jego terenie grup partyzanckich. Jeszcze w początkach sierpnia w Pietraszuńcach zwolnił do domów część żołnierzy oddziału, który przyprowadził spod Wilna. Pozo­stawił pod bronią drużynę w sile 9 ludzi (wliczając w jej skład swego adiutanta "Szarego" i sierż. W. Janczewskiego "Lalusia"), stanowiącą jego osobistą grupę dyspozycyjną, z którą stale operował w terenie. Okresowo, we wrześniu i październiku, powiększył ją, dołączając pluton partyzancki Michała Tietiańca "Myśliwego". Stan dowodzonego przez niego oddziału sięgał wówczas 30 żołnierzy. Jednak po nieudanej akcji 28.10.1944 r. odesłał grupę "Myśliwego" do Puszczy Rudnickiej, kierując ją do oddziału ppor. "Komara". Aresztowania i represje prowadzone przez NKWD spowodowa­ły, że partyzantki AK nie udało się zdemobilizować, gdyż jesienią 1944 r. coraz większa liczba akowców musiała szukać schronienia w lesie. W ten sposób powstał szereg grupek i oddziałków partyzanckich. Prócz wspo­mnianej grupy "Myśliwego" były to działające w rejonie Ejszyszek oddziały:

ppor. Cz. Stecewicza "Śmiałego" (niespełna 20 ludzi), kpr. W. Więckiewicza "Zemsty" (17 ludzi) i J. Chiniewicza "Groma" (grupa samoobrony mobilizowana z sieci terenowej kompanii Ejszyszki). W rejonie Bieniakoń kilkunastoosobową grupę o charakterze partyzanckim zorganizował ppor. "Licho". Składała się ona z 3 patroli, dowodzonych przez kpr. R. Kiersnowskiego "Puchacza", kpr. J. Zarzyckiego "Piętkę" i kpr. M. Nawrockiego "Wrzosa". 13 Na terenie pomiędzy Raduniem i Żyrmunami działała lotna grupa, dowodzona przez Adama Łoszakiewicza "Iskrę" (około 20 żołnierzy).

Jeszcze w sierpniu 1944 r. na rozkaz por. "Krysi" do organizowania oddziału partyzanckiego z akowców ukrywających się w Puszczy Rudnickiej przystąpił ppor. Czesław Stankiewicz "Komar". Dość szybko skupił wokół siebie około 100 ludzi, których przeszkolił i uzbroił (15 rkm, 20 pm, 35 kb, 25 rewolwerów). Siły te podzielił na 3 plutony, dowodzone przez NN "Pancerza", będącego jednocześnie jego zastępcą, M. Tietiańca "Myśliwego" i Lisowskiego (pseud. Nie znany). 14 Początkowo operował w Puszczy Rudnickiej z grupą około 30 ludzi, resztę zaś zamelinowł w sprzyjających AK wioskach. Jednak zimą 1944/1945 całość sił zorganizowanych przez "Komara" została wyprowadzona do "lasu" i działała jako zwarty oddział. W tym okresie ppor. "Komarowi" podporząd­kował się także czterdziestoosobowy oddział "Jaremy" z Okręgu Wilno 15, a także szereg mniejszych grupek złożonych z żołnierzy sieci terenowej Zgrupo­wania "Północ", którzy schronili się w Puszczy przed aresztowaniami.

Także zimą 1944/1945 powstały oddziały dowodzone przez Józefa Sakowicza "Hajduka", NN "Porębę" i NN "Filara".

Oddziały partyzanckie stanowiły przede wszystkim schronienie dla ludzi ściganych przez NKWD, a także skuteczne narzędzie samoobrony. Ich główne zadanie polegało na zwalczaniu agentury sowieckiej, utrudnianiu łapanek młodzieży do Armii Czerwonej oraz aresztowań żołnierzy AK i ludności. Niszczono dokumentację w sielsowietach i starano się uwalniać aresztowanych. Według danych sowieckich tylko na terenie "rejonu" Raduń grupy AK w okresie od października 1944 r. do 22.01.1945 r. dokonały 27 "napadów terrorystycz­nych", paląc 3 sielsowiety i zabijając 56 osób (byli to głównie współpracownicy sowieccy, konfidenci NKWD, milicjanci, "istriebitiele" i funkcjonariusze NKWD). 16 Otwartych walk z wojskami sowieckimi starano się unikać, niemniej podczas obław i operacji przeciwpartyzanckich, prowadzonych przez WW NKWD, stale do nich dochodziło.

W połowie sierpnia 1944 r. drużyna por. "Krysi" odbiła z rąk NKWD aresztowanego komendanta placówki AK i kilku gospodarzy wsi Wojdagi (zdobyto l rkm), a w dniu 21.08.1944 r. koło Hermanów rozproszyła sowiecką grupę operacyjną przeprowadzającą aresztowania. 17 Następnego dnia drużynę "Krysi", kwaterującą w chutorze koło Butrymańców, zaatakowała grupa operacyjna NnLWD. Oddział AK wycofał się bez strat. Rosjanie zabili jednak wartownika, żołnierza miejscowej placówki AK, spacyfikowali też chutor paląc go i mordując mieszkańców. W odwet za poranną operację NKWD por. "Krysia", wraz ze swą drużyną, wykonał zasadzkę na drodze koło Werenowa. Zniszczono samochód wojskowy i zabito 7 żołnierzy sowieckich, w tym dowódcę 143 samodzielnego batalionu zmotoryzowanego (NKWD?) mjr. A. Konarczuka - "Bohatera Związku Radzieckiego" 18.

W dniu 06.09.1944 r. koło wsi Paszkowicze oddział AK po dwugodzinnej walce przebił się przez obławę sowiecką. 15.09.1944 r. drużyna Lisowskiego z oddziału "Komara" zniszczyła sielsowiet w Małych Solecznikach. Zlik­widowała też priedsiedatiela Wasilewskiego i sekretarza Łojko (według źródeł sowieckich także 2 osoby z rodziny Wasilewskiego). 19 W końcu września 1944 r. na postoju koło Naczy drużyna "Krysi", znajdując się w sytuacji przymusowej, zlikwidowała 2 żołnierzy NKWD z nadchodzącej obławy, a pluton oddziału "Komara", dowodzony przez Lisowskiego, zniszczył sielsowiet w Solecznikach Wielkich. Uprowadzono priedsiedatiela i sekretarza sielsowietu (wyroki na nich wykonano po kilku dniach).

Oddziały podlegające por. "Krysi" uczestniczyły też we wrześniowych działaniach dywersyjnych na liniach komunikacyjnych, zarządzonych przez por. "Sybiraka". Nocą 08/09.09.1944 r. patrole oddziału ppor. "Licho" wysadziły dwa pociągi na linii Lida-Wilno. 20 W tym samym czasie inna grupa AK uszkodziła wieżę ciśnień na stacji w Bastunach. Z kolei 17.09.1944 r. oddziały placówki Ejszyszki, dowodzone przez ppor. M. Babula "Gaja" i ppor. Cz. Stecewicza "Śmiałego", zniszczyły dwa mosty na rzece Solczy. 21 Ogółem tego dnia na terenie gminy Ejszyszki patrole AK spaliły 9 mostów, z których l źródła sowieckie określiły jako "ogólnopaństwowego znaczenia" 22.

Nocą 20.10.1944 r. oddział dowodzony przez ppor. M. Babula "Gaja", zmobilizowany z sieci terenowej, opanował Ejszyszki. Zniszczono dokumentację w sielsowiecie, zdobyto dokumenty i pieczęcie potrzebne dla komórki legaliza­cyjnej AK, zniszczono też akta Rejonowego Komitetu Wykonawczego WKPB. Przeprowadzono rekwizycje w magazynie zbożowym i garbami. Ujęto kapitana kontrwywiadu "Smiersz"(został później zlikwidowany), na miejscu zabito też sierżanta NKWD i rozbrojono jednego żołnierza sowieckiego. Podczas wymiany ognia, do jakiej doszło przy rozbrajaniu oficera "Śmierszu", śmierć poniosły dwie osoby cywilne - pani Sonenson oraz jej małe dziecko (pani Sonenson była żoną oficera NKWD)."

W dniu 28.10.1944 r. por. "Krysia", mając do dyspozycji własną drużynę i grupę "Myśliwego", zorganizował na wysokości Niewoniańców zasadzki na grupę operacyjną NKWD przewożącą aresztowanych. Sowieci wjechali w zasa­dzkę "Myśliwego", zdołali się z niej jednak wyrwać. 24 Podczas obławy prze­prowadzonej przez NKWD po tej akcji, Rosjanie zamordowali nie ustaloną liczbę osób cywilnych (strzelali nawet do chłopów pracujących na polach). Tego samego dnia koło wsi Kodzie (rej. Werenowo) grupa AK ostrzelała sowiecką grupę operacyjną, zabijając 4 i raniąc 5 żołnierzy przeciwnika.

W październiku 1944 r. oddział "Komara" rozbił sowiecką jednostkę zmotoryzowaną, kwaterującą w Rudnikach. Zdobyto 2 samochody ciężarowe, dużo broni i jeńców, którzy zostali puszczeni wolno. 25 05.12.1944 r. patrol dowodzony przez R. Bardzyńskiego "Pająka" został zaatakowany przez sowiecką obławę pod Skirejkami (ranny został "Pająk", stracono l ckm).

06/07.12.1944 r. połączone oddziały "Krysi", "Hajduka", "Groma", "Zemsty" i "Śmiałego", pod dowództwem por. "Krysi", liczące około 150 ludzi, zaatakowały Ejszyszki i rozbiły tamtejszy areszt NKWD. Uwo­lniono 34 więźniów. Głównym celem akcji było odbicie ppor. M. Babula "Gaja", lecz niestety okazało się, że Rosjanie zdążyli wywieźć go do Wilna. Straty własne wyniosły 2 zabitych (m.in. Stanisław Masiuk Mo-roz"). 26

W styczniu 1945 r. dużą aktywność wykazywała grupa "Iskry". W dniu 15.01.1945 r. spaliła sielsowiet w Żynnunach, przy czym zabiła tam 3 sowiec­kich współpracowników, 22.01.1945 r. zlikwidowała punkt obserwacyjny w Powilańcach, gm. Raduń (zabito 3 żołnierzy sowieckich), 30.01.1945 r. zaatakowała Bastuny, niszcząc urządzenia i centralę telefoniczną na stacji kolejowej.

Kazimierz Krajewski