Rozwój liczby ludności miasta Lidy

 

Dzisiejsza Lida stała już stutysięcznym miastem. Wykazał to powszechny spis ludności przeprowadzony na Białorusi w lutym 1999 r.

Obecnie Lida jest drugim co do wielkości miastem w obwodzie grodzieńskim, a czternastym w Republice Białoruś.

A jak kształtował się rozwój liczebny ludności tego miasta w przeszłości? Profesor Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie H. Łowmiański w swojej monografii pisze, że o rozwoju ludności Nowogródczyzny brak wyczerpujących danych statystycznych aż do roku 1790, a o latach wcześniejszych można snuć jedynie domysły("Rys historyczny województwa nowogródzkiego w jego dzisiejszych granicach"- Wilno 1935 r.).

Nadanie Lidzie prawa magdeburskiego i herbu 17 września 1590 r. przywilejem króla Zygmunta III, podpisanym w Warszawie, świadczyło o rosnącym znaczeniu tego grodu w Wielkim Księstwie Litewskim. Przypuszczalnie Lida w tym czasie liczyła blisko 1000 mieszkańców, a Grodno około 4000.

W WKL największym ośrodkiem miejskim było Wilno, którego liczbę ludności w połowie XVII wieku szacuje się na ok. 20000. W Królestwie za miasta średniej wielkości uważano ośrodki mające 4000-5000 mieszkańców, jak np. Gniezno, Kazimierz Dolny, Sandomierz. Przeważały miejscowości liczące do 2000 ludności.

W świetle przytoczonych liczb przypisywanie Lidzie posiadania ok. 15000 mieszkańców za panowania króla Jana II Kazimierza(1648-1668) przez jednego z archeologów białoruskich budzi zastrzeżenie. Prawdopodobnie jest to błąd pochodzący z publikacji M. Szymielewicza zamieszczonej w Kalendarzu Wileńskim wydanym w 1906 r. Błąd ten występuje w broszurze autorstwa dr K. Volga ("Lida - einst und jetzt"- Lida, 1917), który również korzystał z pracy Szymielewicza.

N. Raubo podaje, że w 1792 r., tj. w przededniu drugiego rozbioru Rzeczypospolitej Obojga Narodów, Lida miała 242 domy i 1243 mieszkańców ("Przewodnik po Litwie i Białejrusi"- Wilno 1909, Gdańsk 1995).

Po upadku Rzeczypospolitej, włączeniu Lidy do Cesarstwa Rosyjskiego i po wyprawie napoleońskiej ludność tego miasta zmalała do 770 mieszkańców w roku 1817. Wśród mieszkańców dominowali żydzi, których było 567. Znajdowały się 292 domy, w tym 4 murowane ("Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich", t. 5, Warszawa, 1884). Dwadzieścia lat później, tj. w 1837 r., Lidę zamieszkiwało 1366 osób, a liczba domów zwiększyła się do 324.

W połowie XIX wieku, dokładnie w roku 1851, w Lidzie znajdowało się 248 domów drewnianych i 2 murowane. Mieszkańców było 4845 (Raubo).

Dalsze lata nie przynoszą wzrostu ludności. W roku 1864 ludność Lidy wynosiła 4087 mieszkańców, w tym 2059 mężczyzn i 2028 kobiet (Słownik geograficzny...), nieco mniej ok. 1880 r., mianowicie 3856 mieszkańców wg A. H. Kirkora (Lidzki letapisiec, 2/1997).

Według pierwszego powszechnego spisu ludności Cesarstwa Rosyjskiego z 1897 r. Lidę zamieszkiwały już 9323 osoby, w tym 5312 mężczyzn i 4011 kobiet. Spis ten ujawnił, że liczba analfabetów wynosiła 47,26%.

Interesujący jest skład wyznaniowy mieszkańców. Zdecydowanie przeważali wyznawcy judaizmu - 56,9%. Katolicy obrządku rzymskiego stanowili 23,1%, a prawosławni - 18,2%. Udział wyznawców innych religii (bez baptystów) był nieznaczny: staroobrzędowcy - 0,9%, muzułmanie - 0,5%, luteranie i pozostali - 0,4%.

Wydawnictwa sowieckie podają, że w roku 1904 Lida liczyła 15025 mieszkańców (W. A. Kisielowa: Lida- ist.-ekon. Oczerk, Minsk, 1980), a w roku 1911 - 14837 ("Zbor pomnikau historyi i kultury Biełarusi. Hrodzienskaja wobłaść, Minsk, 1986).

Tymczasem wg Rouby ok. 1907 r. Lidę zamieszkiwało tylko 7360 osób, przeważnie starozakonnych. Wyznawcy odmiennych religii, jak katolicy, prawosławni i inni, stanowili mniejszość.

W latach okupacji niemieckiej (1915-1918) Lida się wyludniła. Vogel liczbę ludności szacuje na zaledwie 8500, w tym 2/3 mieliby stanowić Żydzi, a 1/3 Polacy.

W odrodzonym Państwie Polskim pierwszy powszechny spis ludności przeprowadzono 30 września 1921 r. Według tego spisu Lida liczyła 13401 mieszkańców.

Po 10 latach ludność zwiększyła się do 19490 mieszkańców (wg spisu z 9 grudnia 1931 r.).

W 1931 r. miasto Lida zajmowało w Drugiej Rzeczypospolitej 75 miejsce pod względem liczby mieszkańców, a 2 miejsce w województwie nowogródzkim za Baranowiczami (22893 mieszkańców). Na Nowogródczyźnie Lidzie nie dorównywały następujące większe miejscowości: Słonim (16284 mieszkańców), Nowogródek (9567), Nieśwież (7357), Stołpce (6557), Wołożyn (6361), Kleck (6196), Lachowicze (4547) i Zdzięcioł (3746).

W roku 1936 Lidę zamieszkiwało 24426 osób (Informacyjny Kalendarz Wojskowy na rok 1938), a w połowie 1937 r.- 25500 (Życie Nowogródzkie 15.06.1937).

Według danych lidzkiego Biura Ewidencji i Kontroli Ruchu Ludności w dniu 17 września 1938 r. Lida miała 26 257 mieszkańców, w tym 12607 mężczyzn i 13650 kobiet ("Ziemia Lidzka" 1938, nr 11).

Etniczny skład ludności był następujący: Polacy - 17820, Żydzi - 7227, Białorusini - 450, Rosjanie - 400, inne narodowości - 360 osób.

W ujęciu wyznaniowym przeważali rzymskokatoliccy (64,8%) i starozakonni (27,5%). Udział prawosławnych był stosunkowo mały (7%), nieznaczny innych wyznań chrześcijańskich (0,6%) i muzułmanów (tylko 15 osób).

Redaktor W. Abramowicz, szacując liczbę mieszkańców Lidy na początku 1939 r. na ok. 30000, uwzględnił rozrost Zarzecza, Fermy i Słobódki oraz przyłączenie Roślaków ("Ziemia Lidzka" 1939, nr 4/5). Oceniana przez niektórych autorów liczba ludności Lidy w 1939 r. na ponad 30000 w świetle poprzednie przytoczonych danych wydaje się przesadnie zawyżony. Wystarczy to skonfrontować z liczbą mieszkańców Grodna w 1939 r. wynoszącą 57200 (dane urzędowe).

Lata II wojny światowej przyniosły drastyczne zmiany spowodowane migracją ludności, napływom "wostoczników"(w szczególności krasnoarmiejców z rodzinami), deportacjami na nieludzką ziemię, działaniami wojennymi, zagładą ludności żydowskiej itp.

Po zakończeniu wojny i ustanowieniu nowych granic państwowych nastąpiła masowa ekspatriacja ludności polskiej. Powojenna odbudowa zrujnowanej Lidy i szybka industrializacja m. in. otworzyły ludności uciekającej przed kolektywizacją wsi możliwość znalezienia zatrudnienia.

Dopiero w końcu lat pięćdziesiątych ludność Lidy przekroczyła stan przed wojny. W 1959 r. Lida liczyła 28 171 mieszkańców.

Zainteresowani aktualną sytuacją demograficzną w Lidzie i rejonie lidzkim znajdą wyczerpujące dane statystyczne w opracowaniu mgr Ireny Kołyszko ("Ziemia Lidzka" 1/2000).

 

Lech Ciechanowicz