Rzeka Dzitwa

 

Dzitwa bierze początek w gminie ejszyskiej pod wsią Dowgierdziszkami z połączenia się dwóch strumyków, płynie na południe-wschód przez gminy­: żyrmuńską, raduńską, lidzką, wawiórską, białohrudzką i dokudowską, i naprzeciwko wsi Bieniewicze wpada do Niemna.

Długosć biegu Dzitwy sięga 80 km. Piotr Ław­rów w "Topograficznym opisie powiatu Lidzkiego" (Wilno, 1849 r.) szerokość Dzitwy określił na 4-10 saż­ni, głębokość zaś na 1-2 sażni. Dno Dzitwy w górnej części jej biegu - żwirowate, w środkowej - błot­niste i dopiero w samej dolnej, o kilka kilometrów przed ujściem - piaszczyste.

Zwyczajny poziom zwierciadła Dzitwy określo­no: u źródła 160 m., naprzeciwko Składańców - 139, w Ożeliszkach - 138, pod Noniszkami - 137, pod Tal­kuńcami - 136.3, w Giejsztowtach - 136, naprzeciwko Jewsiewicz - 135.4, w Mycie - 135, pod Białohrudą - 132.3, w Daniewszczyźnie - 131.2, w Olżewie - 128.2, w Łu­pienicy - 124 i przy ujściu do Niemna 118 metrów nad poziomem morza.

Od folwarku Kirszyszek w gminie ejszyskiej, gdzie poziom zwierciadła dochodzi 142,2 m., do ujścia, tzn. na 75 km. biegu, spadek wody wynosi zaledwie 24,2 m., czyli około 0,33 m. na kilometr; niektóre przy tem odcinki Dzitwy, pomiędzy Tal­kuńcami a Mytem na przestrzeni 24 km, spadek 1,3 m., tzn. 0,05 m. na 1 km, są prawie po­ziome.

Wobec takiej monotonii profilu, tajemnicza i zdradliwa Dzitwa płynie wśród szerokiej błotnistej niziny powolnie i cicho, tworząc gęste zakręty i licz­ne rozgałęzienia, czyli tak znane tu "zawodzie" i "rosochy". Brzegi Dzitwy są mokre i niedostępne, po­rastają sitowiem, roguzem i błotnemi trawami, a nierówne jej dno zapełniło się grząskim mułem. W towarzyszącej biegowi Dzitwy bogatej florze błotnej gnieździ się mnóstwo dzikich kaczek kilku gatunków i innych błotnych ptaków.

Z ryb, słynne są w Lidzie, dzitwiańskie szczu­paki, leszcze i jazie. Niegdyś tu i ówdzie na Dzitwie wspominane były "gony bobrowe", a wydrę można tu spotkać jeszcze i dzisiaj.

Teodor Narbutt, publikując akt dzielczy pomiędzy królem Władysławem Jagiełłą a księciem Skirgiełłą z 1387 r. ("Pomniejsze pisma historyczne", 1856, str. 104), niepotrzebnie wpisał do niego nazwę rzeki Dzitwy: "A na siu storonu po Skolwu Dzitwa rzeka horod Radunia i usia taja wołost", chcąc zaś wyjaśnić znaczenie tej nazwy dodał uwagę: "Zródłosłów dzisiejszego nazwania pozostał w narzeczu Łotewskim: Dzitwe żywot".

Nazwę Dzitwy w aktach spotykamy po raz pier­wszy w akcie funduszowym Jundziłłów na kościół w Wawiórce Wielkiej 1473 r. "... omnium de grano seminis et etiam prata in Dzitva". W atlasie Rizzi Zannoni 1772 r. są nakreślone dwie rzeki z nazwami: 1). "Dzitwa", biorąca swój początek pod Ejszyszkami a wpadająca do Żyżmy(!) pod Sciganami i 2). "Dzita", płynąca koło Lidy a wpadająca do Niemna, pomiędzy Dokudowem a Bielicą. Te błędy kartograficzne oraz niewyraźne "t" w nazwie "Dzita" sprawiły, że w niektórych wydawnictwach z końca XVIII w. i początku XIX w. dopływ Dzitwy, rzekę Lidę vel Lidzieję, nad którą leży miasto Li­da, nazywano "Dzila". Litwini nazywają Dzitwę ­Ditva, Niemcy - Dsitwa, w pismach zaś i na mapach rosyjskich nazwa ta brzmi jako Ditwa. Koło wsi Olżewa jest łąka nad Dzitwą pod nazwą "Żydowiec", a w dorzeczu Niemna jest kilka rzek z nazwą "Żyż­ma". Wszystkie te nazwy mają niezawodnie wspól­ne pochodzenie i w prajęzyku miejscowej ludności mogły oznaczać stok wody - żywociecz.

Do Dzitwy w Padają: z lewej strony Jodup, Osowa, Rudejka, Nieszkrup, Krupa, Olżewa pierwsza, Olżewa druga, Lida, oraz z prawej strony Raduń, Nacza, Upiaśnia, Szłowienia, Lidowia, Nieciecz i Mi­siewka. Obszar dorzecza Dzitwy wynosi okrągło 1400 km kw.

Brzegi Dzitwy z powodu ich błotnistości zalud­nione są słabo. Osiedla ludzkie rozsiadły się w pew­nej odległości od rzeki - na suchych wysepkach poś­ród błota lub na skraju rzecznej niziny. Z osiedli naddzitwiańskich zasługują na wspomnienie: Myto z cerkwią prawosławną na dawnym trakcie z Lidy do Grodna, przy grobli i moście, na którym ongiś pobierano opłaty za przejazd czyli tzw. myto, oraz Białohrud - dawne probóstwo rzymskokatolickie z kościołem na lesistym pagórku, sławne w okolicy ze swego dorocznego kiermaszu na "wszeście" - Wniebo­stąpienie.

Według badań Narbutta (Pomniejsze pisma etc. str. 269), dawniej górny bieg Dzitwy ogradzał o­siedla litewskie od słowiańskich: granica "Litwy właściwej od strony Słowiańszczyzny" biegła od jeziora Pielasy na wschód rzeką Pielasą i błotnistą ni­ziną "do wsi Podzitwy i Druskienik w parafii ra­duńskiej; ostatnia wieś leży nad samej Dzitwy pra­wym brzegiem. Z tego punktu w górę, Dzitwa, do ujścia w nią z lewego brzegu rzeczki Osówki. W górę tąż rzeczką do wsi Podworańców; potem lasa­mi na wschód do wsi Dajnówki, niedaleko prawego brzegu rzeki Żyżmy położonej".

Jeszcze w r. 1844 Michał Baliński ("Starożytna Polska" III. str. 264), pisał: "Językiem litewskim mówią jeszcze po rzekę Dzitwę, w Żyrmunach, Bieniakoniach, i Bolcienikach, około Ejszyszek i nawet za Lidą do Niemna". Dziś granica etnograficzna litewsko-słowiańska cofnęła się znacznie na północno-zachód i nad Dzitwą mowę litewską usłyszeć można zaledwie w kilku wioskach: Wojkuńcach, Składańcach, Druskienikach i Podzitwie. Gros ludności rozsiadłej nad Dzitwą i w jej dorzeczu stanowią dziś Białorusini. Przy ujściu do Dzitwy rz. Raduni, siedzą w Talkuńcach od wieków litewscy Tatarzy.

Dla przeprawy przez Dzitwę od bardzo dawnych czasów budowane były mosty. Najstarszy z nich, bo istniejący już w 1392 r. był na drodze z Żyrmun do Wasiliszek, naprzeciwko późniejszej Dzitwy Talwoszowskiej czyli Rule­wicz. Most na dużej drodze z Wasiliszek do Lidy przy Dzitwie Protasowskiej czyli Mycie znany jest od końca w. XV. Niemniej dawny most był na drodze z Wilna przez Lidę do Bielicy i Słonimia przy wsi Luborach. I gdy w 1796 r. urządzano duży trakt z Lidy na Słonim i Nowogródek przez Łupie­nicę - most przy Luborach został zniszczony. Jeszcze na trzechwiorstnej mapie sporządzonej przed stu laty na Dzitwie pod Ożeliszkami oznaczony jest prom. W 1849 r. Ławrow wyliczył następujące mosty na Dzitwie: w Podzitwie (koło Ejszyszek), Ożeliszkacn, Mycie, Orlańce, i Łupienicy. Na tejże mapie oznaczone są dwa mosty, których Ławrów nie wymienił, mianowicie w Kozakowszczyźnie i na starej dużej drodze z Dokudowa do Bielicy, w pobliżu Bieniewicz. Po zniszczeniu tego ostatniego mostu w końcu wieku XIX wybudowano nowy most w Starem Młyniszczu. W 1904 r. obok Dzitwy Szemietowskiej wybudowano nowy most na szosie Lida-Grodno,w 1928 r. takiż most na szosie Lida-Bielica, przy wsi Dorżach, a w 1929 r. na drodze Lida-Raduń przy okolicy Giejsztowty. Kolejowy most na linii Wilno - Baranowicze przy wsi Dorże wybudo­wany został w 1883 r., a na linii Mołodeczno - Woł­kowysk przy wsi Porzeczany w 1904 r.

Nad Dzitwą lezą tylko dwa młyny: u źródeł jej w Podzitwie i przed ujściem w Łupienicy.

Spław budulca luzem rozpoczęto na Dzitwie w 1840 r. i zaprzestano w 1914 r. Dawne władze uznawały Dzitwę za rzekę spławną od m. Myto. Rozporządzeniem Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej w 1927 r. nie wymieniono Dzitwy w spisie rzek spławnych.

Rzeka ta posiada nieodparty urok i może być bogatym źródłem niecodziennych wrażeń miłośnikom sportu wodnego i przyrody.

 

(ZL 1-1936)

 

 

Rzeki Gawja i Żyżma

 

Ł ukiem spod Mińska, na zachód do Szczuczyna biegnie linia wododziału, od której na południe ściekają wody do rzeki Niemna, a na północ - do rzeki Wilii i Mereczy. Mniej więcej w połowie odległości pomiędzy tymi rzekami, na linii ich wododziału, mono­tonna lidzka płaszczyzna przeradza się w wyniosłość, której po­szczególne punkty górują nad tym całym obszarem sięgając ponad poziom morza: Giedejki 275 mtr., Krzywa Góra 270, Korolejgi 251, Wincopole 247 i Kurmelany 241 mtr. Z tej wyniosłości ściekają w różnych kierunkach rzeki: Gawja, Żyżma, Merecza, Solcza i Wisińcza. Z nich Gawja, z głównym swoim dopływem, Żyżmą, biegnie na południe i łączy swe wody z wodami Niemna.

Gawja bierze swój początek przy folwarku w Dziakach, w powiecie wi­leńskim i biegnie na południe wschód koło miasteczka Dziewieniszek do wsi Podworańce, skąd przybiera kierunek na południe zachód, przepływa koło wsi Subotniki i wpada do Niemna przy wsi Burnosy. Bieg rz. Gawji daje się podzielić na trzy części: l). górna, od źródła do m. Dziewieniszki - okolica pagórkowata, bezleśna, brzegi i dno rzeki żwirowate, poziom wody u źródła 215 mtr , Dajnowka 206 mtr., Dejlidy 197 mtr., Podworańce 189 mtr., Grybiszki 178 mtr. i Dziewieniszki 163 mtr.; długość tej części biegu 18 km ., przeciętny spad wody 2,4 mtr. na l km.; 2). Średnia, od Dziewieniszek do Galimszczyzny - okolica nieznacznych wyso­kości o łagodnych stokach, prawy brzeg zawsze wyższy od lewego, dolina rzeczna Ľ - ˝ km. szerokości, okolica lesista, poziom wody - Nowe Kowale 160 m ., Girdziuny 154 m ., Żemłosław 148 m ., Subotniki 144 m ., Jakuń 142,3 m .; długość tej części biegu 30 km ., przeciętny spad wody 0,77 m . na 1 km. i 3) dolna, od Galimszczyzny do ujścia - okolica prawie płaska, dolina rzecz­na rozszerza się 1 - 1 ˝ km., a od wsi Ściganie łączy się z do­liną rz. Żyżmy osiągając szerokość do 4 km .; od ujścia Żyźmy biegowi Gawji towarzyszą obszerne błota, a potem - piasczysta równina, wśród której łączy się Gawja z Niemnem; poziom wody w tej części Gawji - Galimszczyzna 140,2 m ., Losiewicze 139 m .,Sienkiewicze 136 m ., Sontaki 131 m ., Kaukiele 127 m ., ujście 121 m .; długość tej części biegu 27 km ., przeciętny spad wody 0,7 m . na 1 km. Lawrów w 1849 r. wymienił na Gawji nastę­pujące mosty: Daubuciszki, Dziewieniszki, Żemłosław, Subotniki, Galimszczyzna, Lipniszki i Gawja. Obecnie mosty są następujące: Dziaki, Kotkiszki, Dejlidy, Podworańce, Łostowce, Rymosze, Beczany, Skrejczany, Girdziuny, Subotniki, Borowiki, Galimszczyzna, Lip­niszki, kolejowy przy stacji Gawja i przy młynach - w Daubuciszkach, Dziewieniszkach, Gudelach, Żemłosławiu, Subotnikach i Gawji.

"Spisanie powiatów i granic" 1566 r. (Lit. Metr., ks. VII, publ.) tak określa granicę powiatów lidzkiego i oszmiańskiego: "Żyżmoju wniz mimo Remieziw i Harmaniszok w reku Khowju, Khowjeju w Niemon". 23 marca 1590 r. w przywileju kr. Zygmunta III na inkorporację szlachty gieranońskiej do powiatu oszmiańskiego (A. W. K., XIII, 61): "Mikołaja Możejka z imieniem jeho Pokhowiejskim nad rekoju Khawjeju leżaczym". Na mapie R. Zannowi 1772 r. "Gawia R.".

Sejm 1775 r. (V. L. VIII, 404) uchwalił: "Ponieważ na rzekach Zyżmie y Gawi, do Niemna wpadających spław iazami y różnemi przeszkodami przez possesorów brzegów tych rzek iest zatrudniony, a przeto staie się publicznego skarbu uszczerbek; zaczym za zgodą Stanów Rzeczypospolitej, ażeby spław towarów na pomienionych rzekach Żyżmie y Gawi ani zastawianiem przeszkód od possesorów, ani wyciąganiem przez nich partykularney opłaty od handlujących, trudniony nie był, stanowiemy. Y o to forum w Komisyi Skarbowey W. X. Litewsk. Naznaczamy". Lawrów co do spławu w 1849 r. po­wiada, że nieduże tratwy i luźne kloce drzewa są spławiane Gawją na wiosnę od majątku Dziewieniszki. Siemionów, w Słowniku Geograficznym imperium Rosyjskiego (I, 1863 r., 601) długość Gawji oblicza do 80 wiorst, szerokość do 30 sążni, głębokość do 2 sążni i również za punkt rozpoczęcia spławu kładnie Dziewieniszki, z powołaniem się na Sztukenberga (Gidrogr.), który jednak za taki punkt podaje Zygmunciszki. Siemionów dodaje, że oprócz budulcu, Gawją spławia się len, pieńkę i siemię konopne na małych tratwach. Gawja uzna­na została za "spławną" przez Ministra Dróg i Komunikacji w 1904 r. oraz rozpo­rządzeniem Prezydenta Rzeczypospolitej 9 listopada 1927 r. (D. U. 1927 r. Nr. 102).

Z lewej strony do Gawji wpadają: Wersoka, Okupa, Klewa, Jakuń, Sudroga, Dunaj, z prawej strony: Żyżma (mała), Brodówka, Matrena, Lyntupa, Trypla, Opita, Żyżma (duża) i Berdówka.

Na mapie Polski, 1:2500000 plansza XI, w Atłasie Polski Współ­czesnej przez E. Romera (Książnica-Atłas, 1926) rz. Gawji nadana została mylnie nazwa jej dopływu, Klewa, co należy sprostować.

Żyżma bierze początek w folwarku Pietraszki, w gminie bieniakońskiej, powiecie lidzkim, na poziomie 181 metr , z jednego źródła z rzeką Wisińczą dopływem Solczy, wpadającej do rzeki Mereczy, biegnie na południe, tworząc duży łuk ku zachodowi i wpada do Gawji o 10 km . od ujścia tej ostatniej do Niemna, nŕ poziomie 130 m . Nad źródłem Żyżmy, w gminie solecznickiej, powiecie wileńsko-trockim położone są dawne dobra ziemskie, Stoki, a przy ujściu jej do Gawji, trzy wsie Sontaki: Sontaki (lipniskie), Sontaki Małe i Sontaki Wielkie. Długość jejbiegu 70 km., oprócz mniej­szych zakrętów. Według opisania powiatu lidzkiego przez P. Lawrowa (1849 r.) szerokość Żyżmy - do 5 sążni, głębokość do 1˝ sążnia, dno - piaszczyste, brzegi - niskie a niekiedy błotniste. Dolina łąkowa rz. Żyżmy w górnej jej części nie jest szeroka - około ˝ km., zaś od wsi Hermaniszki nieco poszerza się, docho­dząc w Dworzyszczach do 1 km., zaś od Żyżmy Pacowskiej łączy się z doliną rzeki Gawji i tworzy z nią razem pas łąk i pastwisk 3 km. szerokości. Na spiętrzonych wodach Żyżmy urządzone są młyny: w Balkunach, Łuszczykowszczyźnie, Gajciuniszkach, Hermaniszkach i Lewaszach. Żyżma od dawna była rzeką spławną i za taką ją, wraz z Gawją, uznała konstytucja z 1775 r. Według świadectwa Ławrowa z 1849 r., Korewy z 1861 r. i Słownika Geograficznego Sulimierskiego z 1882 r. rzeką Żyżmą na wiosnę spławiano od m. Werenowa i wsi Hermaniszki drzewo zbijane w niewielkie tratwy. Nazwę Żyżma po raz pierwszy spotyka się w przywileju wielkiego księcia Witolda 16 lutego 1410 r.dla katedry wileńskiej na wieś Drogiminiszki vel Kołodzierzyszki z łąką ha rzece "Zyszma". W aktach Metryki Litewskiej jest wyrok sądu marszałkowskiego z dnia 18 listopada 1520 r. w sprawie pomiędzy bojarzynem lidzkim Stankiewiczem a Wasilem Sieńkowiczem "o rojstre i sienożatiach podle Żyżmy", (Rus. Istor. Bibl. XX, 1486). Opisana w 1566 r. granica pomiędzy powiatami lidzkim a oszmiańskim, którą stanowiła rzeka Żyżma, wy­kazana na mapie Rizzi Zannoni 1772 r., przetrwała do reform włościańskich 1861 r. i utworzenia gmin. W 1801-1843 r. rzeka Żyżma stanowiła granicę gubernii wileńskiej i grodzieńskiej. Do Żyżmy z lewej jej strony wpadają: Gierwina (przy okolicy Lepie), Nowijanka, Lipnica, Intoka (przy okolicy Cieszkiele) i Czernia, a z prawej strony - Bołotna i Płoszczówka.

(ZL 7/8-1939)

Michał Szymielewicz