Zarys rozwoju chrześcijaństwa w Lidzie

 

Światło Bożego Słowa rozjaśniło pogańskie mroki starożytnej Lidy niesione na barkach synów duchowych św. Franciszka. Świętego, życie którego zmieniły słowa usłyszane z ust ukrzyżowanego Chrystusa i do niego zwrócone: "Odbuduj mój Kościół". Misjonarze tego żebraczego zakonu przybyli do Lidy w roku 1366 (1336). Po trzech latach głoszenia dobrej nowiny mieszkańcom Lidy zostali one zamordowane przez pogan. Byli to pierwsze trzej męczennicy Ziemi Lidzkiej. Ziarno męczeństwa przez nich oraz przez wielu apostołów Litwy od XI wieku ewangelizujące ten kraj zasiane, zaowocowało niepełnych dwadzieścia lat po ich śmieci oficjalnym rozpoczęciem chrztu całego Wielkiego Księstwa Litewskiego. Chociaż jeszcze Gedemin, założyciel zamku w 1323r lidzkiego, wysyła w latach 1322-1323 list do papieża z gotowością przyjęcia chrztu, to stało to możliwe dopiero teraz (córka Giedymina, Aldona, wychodząc za mąż za króla Polski Kazimierza, przechodzi na wiarę katolicką i przyjmuje imię Anny). . W 1376 roku było w Lidzie już dziewięciu misjonarzy franciszkańskich, którzy przynieśli ze sobą z Wizny cudowny obraz Bogarodzicy. Możliwie, że jest to łaskami słynący, o czym świadczą liczne wota, obraz Matki Bożej Różańcowej obecnie znajdujący się w lidzkiej farze.

Król Władysława Jagiełłę 17 lipca w 1387r. po przyjęciu chrztu krakowskiej Katedrze na Wawelu,- podpisuje w Lidzkim zamku przywilej na budowę kościoła parafialnego, wcześniej tu również został podpisany przez króla dokument, na mocy którego pozwolono budowanie kościołów w całym Księstwie Litewskim. W tym samym czasie za pośrednictwem króla Władysława następuje masowy chrzest mieszkańców grodu wielkoksiążęcego - Lidy. Charakterystyczne jest to, że król występował na Litwie jako misjonarz w otoczeniu księży, nie zaś rycerstwa, również sam zajmował się katechizacją.

Jak pisze Jan Długosz najpierw przez kilka dni trwała katechizacja tłumem przychodzącego na chrzest ludu; dopiero po niej, po wyuczeniu pacierza i składu apostolskiego, następował chrzest. Ochrzczeni otrzymywali nowe imię i szatę, jako znak nowego narodzenia się w Chrystusie. Towarzyszył królowi franciszkanin, biskup Andrzej. Polak z pochodzenia, biskup Seretu, a zarazem sufragan gnieźnieński, należał on również do rady przybocznej królowej Jadwigi. Stał on niebawem z nominacji papieskiej pierwszym biskupem wileńskim. W nim upatrywać należy kierownika duchowego misji litewskiej, i to kierownika znakomitego, bo - według dokumentu Jagiełły i Witolda na zamku w Lidzie w maju w 1397r. wspólnie wydanym - poświęcił się pracy misyjnej z całą gorliwością, " dla imienia jedynie Chrystusa szerzył naukę Jego słowem i przykładem wśród niebezpieczeństw rozlicznych i wszelakich niedostatków; nie szczędził własnej osoby (...), prawdziwy apostoł i naśladowca Chrystusa".

Kościoł fundowany przez króla Władysława Jagiełłę w 1387r. zostaje spalony przez Krzyżaków w 1392 r. Krzyżacy, którzy osobistą chęć władzy i panowania ukrywali pod pozorem ewangelizacji, zniekształcając tym samym oblicze chrześcijaństwa, uczynili wielką krzywdę w jego rozszerzeniu w starożytnej Litwie. Pod czas swoich najazdów po roku 1387 zabijali samych neofitów, bez miłosierdzia mordując wszystkich księży na ziemiach Litwy spotykanych, palili kościoły. Jednak dzięki łasce Bożej nigdy nie zabrakło na tych ziemiach prawdziwych apostołów Chrystusa i męstwa ludu.

Dzięki staraniom biskupa Andrzeja, w 1397 r. franciszkanie osiedlili się w Lidzie na stale przy odnowionym w tymże roku kościele. W 1406r. kościół ponownie został spalony, tym razem podczas najazdu na Lidę smoleńskiego księcia Swiatosławowicza. W 1414 r. odnowiony i konsekrowany p. w. Maryi Panny, WW. Świętych i Świętego Krzyża. W przywileju króla Polski i Wielkiego Księcia Litwy czytamy: "Kościół naszej starej fundacji zakonu Świętego Franciszka, Apostoła Litwy, założony wcześniej w naszym mieście Lida, obecnie ponownie odbudowany i nazwany w cześć Wszystkich Świętych, a osobliwie Świętego Krzyża, obdarowujemy majątkiem i przywilejami". W 1460 r. w zamian misji franciszkańskiej zostało utworzone probostwo. W 1616r. fundusz kościoła założony przez Jagiełłę w 1387 r. zostaje potwierdzony w Warszawie przez Zygmunta III. Pierwszy murowany kościół powstał w Lidzie w 1747 r. (1770 r.) z funduszu wileńskiego biskupa Zieńkiewicza. Został on przeniesiony z podzamcza i konsekrowany p. w. Podwyższenia Św. Krzyża . Pożar w roku 1821 strawił cały dach kościelny, uszkodził dwie wierzy kościoła, które później usunięto. Znajdujący się przy kościele klasztor franciszkanów, jak podaje ks. Jan Kurczewski ("Biskupstwo wileńskie...". Wilno, 1912), został skasowany w 1832 r. Przed II wojną światową mieściły się przy kościele schronisko dla dzieci i szkoła szycia.

W drugiej połowie XVII wieku zostają utworzone w Lidzie dwie fundacje duchowe. Adam Narbut wojski lidzki i jego żona Elżbieta ufundowały tu w 1672 r. klasztor karmelitów trzewiczkowych wraz z kościołem Nawiedzenia N. M. P. (św. Józefa). Znajdowały się one pobliżu kościoła farnego, po przeciwległej stronie głównej ulicy ( w latach 60-ch jeszcze zachowały się szczątki fundamentów klasztoru karmelitów na przeciw dzisiejszej łaźni miejskiej). Karmelici zajmowali się duszpasterstwem, jak również szkolnictwem w mieście i okolicy. Przed kasatą zakonu przebywało w nim 10 ojców i braci. Karmelici zajmowali się duszpasterstwem, jak również szkolnictwem w mieście i okolicy. Zakon karmelitów w Lidzie został skasowany przez cara w 1832 r. Kościół zaborcy ostatecznie rozebrali w 1908 r., a materiały uzyskane z rozbiórki zostały użyte do wzniesienia koszar. Klasztor zabrano dla potrzeb wojska przebudowując go. Po odzyskaniu niepodległości, od roku 1927 mieściło się tu starostwo a na miejscu gdzie znajdował się dawny ołtarz postawiono pamiątkowy krzyż. Za sowietów zniszczono go.

Ignacy Scypjon podstoli W. Lit. i starosta lidzki w 1757 r. (1756 r.) sprowadził do Lidy Pijarów, które tu najpierw drewniany kościół pobudowali, a w latach 1797- 1825 murowane kolegium i szkołę założyli oraz kościół św. Józefa Kalasantego (św. Kazimierza). Pomógł w tym Paweł I, który ujęty gościnnością pijarów i noclegiem w ich refektarzu ofiarował 5ooo rubli. W 1832r. władza carska zamknęła kolegium pijarskie. W 1845r. skasowano klasztor pijarów. W 1842 r. kościół spłonął, a mury kościelne w 1863 roku przerobiono na cerkiew prawosławną, w 1919 r. po odzyskaniu niepodległości - znów na kościół. Przed II wojną światową Pijarzy prowadzili w Lidzie średnią szkołę handlową, oraz 7-klasową szkołę powszechną. Więcej o pijarach pisano w ZL nr 21-22. Pamiątki po tych dwóch wspomnianych zakonach można jeszcze dziś odnaleźć w kościołach Podwyższenie Krzyża Świętego i Niepokalanego Poczęcia N.M.P na Słobódce (wyb. w 1932r.).

Na założonym w 1797r cmentarzu przy ul. Grażyny w roku 1800 wybudowano obszerną, drewnianą kaplicę cmentarną pw. św. Barbary. Przy kaplicy znajdowała się dzwonnica. Przez pewien czas kaplica pełniła funkcję normalnego kościoła. Po kasacie karmelitów, po powstaniu listopadowym i pożarze kościoła pijarów, przeniesiono tutaj z miasta nabożeństwa dla parafian. Znaną dzisiaj murowaną kaplicę cmentarną wybudowano w 1930r. ( patrz ZL nr18/19, 1996).

Warto przypomnieć kilka wydarzeń, które miały miejsce w Lidzie. I chociaż może się wydawać, że nie są one związane bezpośrednio z głoszeniem Ewangelii lub rozwojem miejsc kultowych, to jednak tworzyły specyfikę lidzkiego Kościoła. W lutym 1422 r. miasto zostało uświetnione pobytem króla Władysława Jagiełły, właściciela lidzkiego zamku. Król po swym ślubie z Zofją Holszańską (z tego związku rozpoczęła się dynastia Jagiellonów), zjechał tu z nią i Witoldem, oraz z licznym dworem. Był tu też Antoni Zeno, nuncjusz papieża Marcina V, który przybyły do Rzeczpospolitej dla wybadania świadków w sprawie jej z Zakonem krzyżackim. W 1506 r. nakazawszy pospolite ruszenie przeciw Tatarom, najeżdżającym gwałtownie Litwę, nawiedził Lidę pomimo ciężkiej choroby król i Aleksander. Przybywszy w kolebce na zamek lidzki, ostatnią komunię tu przyjął i tu spisał testament.

Rozwinęło się również w Lidzie chrześcijaństwo obrządku bizantyjskiego. Prawdopodobnie od czasu rozpoczęcia budowy zamku została założona tam dla jeńców kijowskich zaangażowanych w tej budowie niewielka cerkiew drewniana. Którą później przeniesiono w południowo-zachodnią basztę zamku, wszakże matka Jagiełły była prawosławną, a sam Witold kilkakrotnie przechodził z jednego obrządku na drugi. Już wśród bojarów Giedymina byli chrześcijanie obrządku wschodniego...... Cerkiew tą w 1533 r. przeniesiono do miasta i wyświęcono pw. św. Jerzego. Oprcz tego Napoleon Rouba wspomina jeszcze o dwóch cerkwiach obrządku wschodniego (XVI w.): św. Jana, św. Mikołaja (w rynku ) i św. Spasa, św. Przeczystej (na Zarzeczu). Wszystkie one przeszli na unię, z tym, że cerkiew św. Spasa w 1650 r. król Jan Kazimierz oddał prawosławnym. Cerkwie te zostały zniszczone po najezdzie Chowańskiego. Po założeniu cmentarza prawosławnego w roku 1865 przy ówczesnej ulicy Wileńskiej, została wybudowana drewniana cerkiew istniejąca do dziś. Istniała też cerkiew garnizonowa 192 pułku piechoty.

Są wzmianki o drewnianej cerkwi uni?kiej Zmartwychwstania Pańskiego, przy której mieścił się szpital dla ubogich (przytułek). Ta cerkiew znajdowała się nad stawami młyńskimi za Lidziejką. Zbudowano ją w 1765r. z drewna kościoła Świętego Krzyża, kiedy ostatni został przeniesiony z podzamcza i zamieniony na murowany.

W 1654r. wojska moskiewskie i kozacy zaatakowali Rzeczpospolitą. Wskutek tej niepomiernie okrutnej wojny, w której nie oszczędzono ni starców, ni kobiet, ni dzieci, a która odbywała się pod hasłem obrony prawosławia, połowa mieszkańców Wielkiego Księstwa zginęła. Co spowodowało niechęć do prawosławia, szczególnie w tym jego moskiewskim wydaniu. W tym samym czasie Korona została zaatakowana przez protestanckich Szwedów.

Półtorawiekowa okupacja Rzeczpospolitej przez carską Rosję spowodowała kasację Kościoła unickiego i wielu zakonów katolickich. Rząd carski ze wszech sił promował Cerkiew prawosławną, wskutek czego wiele kościołów zostało przerobione na cerkwie. Po 20 latach niepodległości na mocy umowy pomiędzy stalinowską Rosją i hitlerowskimi Niemcami, Lida trafiła pod panowanie Sowietów. Ateistyczna polityka których szczególnie bezwzględna była wobec katolików. 1 grudnia 1989 r. po spotkaniu M. Gorbaczowa z Janem Pawłem II zakończyła się epoka ateizmu państwowego. W maju 1990 Związek Radziecki nawiązuje stosunki dyplomatyczne ze Stolicą Apostolską. Zaczęto zwracać zagrabione przez władzę radziecką kościoły i cerkwie. Powstaje wiele nowych parafii.

 

Opracował Cz. K.

 

PS. Powyższy temat wymaga solidnej naukowej pracy i jeszcze czeka na swego badacza