VI BATALION 77 PP AK

 

Do zimy 1944 r. Ośrodek Iwje-Juraciszki "Cis" nie miał stałego oddziału partyzanckiego, mogącego prowadzić działania w większym stylu. Dwa od­działy: nr 321 i 322, dowodzone przez "Rysia", "Poraja" i "Lampera" ("Lamparta"?) miały charakter grup dyspozycyjnych. Liczyły niewiele ponad 20 żołnierzy. Operowały głównie w gminach Ługomowicze i Juraciszki.

W połowie lutego 1944 r. ppor. Zdzisław Bułak-Bałachowicz "Zdrój" zorganizował oddział partyzancki na terenie gmin: Lipniszki, Sobotniki i Traby. Początkowo sformowana przez niego grupa liczyła 20 żołnierzy. W pierwszej połowie marca 1944 r. sierż. Józef Deisteten "Gryf" przyprowadził do wsi Podokupie, gm. Traby, grupę około 20 żołnierzy z oddziałków "Poraja" i "Rysia", ocalałych po walkach w rejonie Izabelina, Ługomowicz i Babińska, toczonych w końcu lutego z partyzantką sowiecką, atakującą polskie wioski. Zostali oni włączeni do oddziału "Zdroja", w większości tworząc l pluton tej jednostki. W ciągu marca oddział "Zdroja" znacznie się rozrósł, przekraczając stan 50-60 ludzi. Zastępcą "Zdroja" został pchor. Andrzej Ciemniewski "Selim".

Nieco później, na przełomie lutego i marca 1944 r. we wsi Podokupie, gm. Traby, komendant placówki Brahi Władysław Kondratowicz "Lot" rozpoczął organizowanie następnego oddziału partyzanckiego. Wioska ta stała się też bazą organizacyjną dla oddziału "Zdroja". Żołnierzy, którzy przeszli już prze­szkolenie wojskowe, kierowano z Podokupia do oddziału "Zdroja". Natomiast do oddziału tworzonego przez "Lota" trafiali głównie ludzie wymagający wyszkolenia. Po pewnym czasie oddział zorganizowany przez "Lota" na mocy rozkazu Komendanta Ośrodka, por. S. Dedelisa "Pala", przejął ppor. Jan Redzik "Nowina".

Wiosną 1944 r. z oddziałów partyzanckich Ośrodka "Cis" utworzony został VI batalion 77 pp. AK. Komendant Okręgu "Nów" rozkazem nr 23 pkt 7 z dn. 01.05.1944 r. dowódcą VI batalionu mianował por. Stanisława Dedelisa "Pala", dotychczasowego komendanta Ośrodka "Cis". Oddział "Zdroja" stanowił l kompanię, zaś oddział "Nowiny" 2 kompanię VI batalionu. Szybko roz­budowywana kompania ppor. "Zdroja" składała się z 4 plutonów dowodzonych przez sierż. Stefana Kaczałko "Olszynę", ppor. Józefa Sylwanowicza "Listka", pchor. Andrzeja Ciemniewskiego "Selima" i NN "Szpaka". Miała ponadto zwiad konny dowodzony przez Mieczysława Żełudziewicza "Sępa" i 5 pluton gospodarczy - Olszewskiego "Klona". Maksymalny stan l kompanii sprzed akcji wileńskiej sięgał 200 żołnierzy. Kompania 2 składała się z 3 plutonów, dowodzonych przez sierż. Witolda Zaleskiego "Marsa" oraz NN "Bryłę" i Zajączkowskiego "Młota". Maksymalny stan kompanii wynosił 150-180 ludzi.

Jednocześnie utworzone zostało Zgrupowanie "Wschód", w skład którego oprócz VI/77 pp. AK wszedł także III/77 pp. AK (UBK). Dowódcą Zgrupowania mianowany został por. S. Dedelis "Pal", będący zarazem dowódcą VI batalionu.

Kolejna, 3 kompania VI batalionu, powstała w maju, aczkolwiek jej początki - jako jednostki partyzanckiej - sięgały kwietnia 1944 r. Trzon tej jednostki stanowili żołnierze sieci terenowej AK z powiatu lidzkiego. W dniu 21.04.1944 r. przeprowadzono mobilizację żołnierzy AK z placówek Jewsiewicze, Żyrmuny, Bieńkiewicze (oddział 311). Utworzony oddział wyruszył w teren i już następ­nego dnia zaatakował niemiecką kolumnę samochodową na szosie pod Bastunami. Licząca 90 ludzi kompania przeszła tory linii Lida-Wilno i stanęła na kwaterach we wsi Pakoć Mała. W ciągu najbliższych 10 dni poddawana była intensywnemu szkoleniu. Następnie kompania powróciła na teren swych macierzystych placówek, gdzie została zdemobilizowana, lecz jej żołnierze pozostawali w stanie gotowości bojowej. W połowie maja kompania została ponownie poderwana z placówek i poprowadzona na teren Ośrodka Iwje-Juraciszki, gdzie włączono ją do VI batalionu jako 3 kompanię. Kompanią dowodził ppor. Jan Pilecki "Artur", zaś jego zastępcą był ppor. Lalewski "Szczur". Plutonami dowodzili plut. "Jaśmin", plut. "Żmija" i plut. "Bohun". Kompania ze stanu 90 ludzi powiększyła się stopniowo do 130 żołnierzy. Operowała w rejonie: Gieranony, Lipniszki, Dziewieniszki.

4 kompania VI batalionu utworzona została w końcowym okresie działań, tuż przed wymarszem na operację wileńską. Była to jednostka, która nie odegrała większego znaczenia w dziejach VI batalionu.

Łączny stan osobowy czterech kompanii VI batalionu, zwiadu konnego i pododdziałów pomocniczych, sięgał 600 żołnierzy (koniec czerwca 1944 r.).

W czerwcu 1944 r. trzy drużyny z VI batalionu, m.in. z jego 3 kompanii, skierowane zostały na przeszkolenie saperskie prowadzone w sąsiednim V/77 pp. AK. Okresowo weszły wówczas w skład kompanii saperskiej dowodzonej przez por. "Lonta". Po zakończeniu zajęć powróciły do VI batalionu.

Najsilniejszą jednostką była l kompania ppor. "Zdroja". Przeprowadziła większość operacji bojowych VI batalionu, zdobywając duże ilości uzbrojenia i wyposażenia. Zdobycz ta pozwoliła na rozbudowę kompanii, a nawet na przekazywanie nadwyżek broni do 2 i 3 kompanii VI/77 pp. l kompania wiosną 1944 r. miała 3 ckm, 2 moździerze, kilkanaście erkaemów, kilkadziesiąt PPD, PPSz, MP i SWT oraz karabiny na cały stan. Pozostałe jednostki VI batalionu były słabiej uzbrojone. Np. 3 kompania dysponowała początkowo tylko 4 rkm, kilkoma PPSz i PPD oraz bronią ręczną.

Jednostki VI batalionu działały głównie na obszarach leżących na zachód od linii kolejowej Lida-Mołodeczno, w rejonie: Lipniszki, stacja Juraciszki, Sobotniki. Traby, Surwiliszki, Dziewieniszki, Trokiele. Na tereny leżące na wschód od linii kolejowej Lida-Mołodeczno zapuszczały się dość rzadko. Przeprowadziły tam jedynie kilka wypadów. Zbyt silna była tu partyzantka sowiecka. Działa­niom AK nie sprzyjało także obsadzenie wiosek nie zniszczonych dotychczas przez bolszewików garnizonami niemieckimi, składającymi się z różnorodnych formacji kolaboranckich. Akcje prowadzone w takich warunkach ściągałyby represje niemieckie i wzmagały terror partyzantki bolszewickiej wobec ludności cywilnej.

Brak jest pełnych danych o akcjach oddziałów "Zdroja" i "Nowiny" zimą 1944 ?., w początkowym okresie działalności. Meldunek Komendy Okręgu z 15.02.1944 r. informował o szeregu zasadzek wykonanych przez oddziały 321 i 322, w których zlikwidowano 20 bolszewików, zdobywając l rkm, l PPD, karabiny i granaty. Nie wiemy jednak, czy chodzi tu o działania grup "Rysia" i "Poraja" w rejonie Ługomowicz i Juraciszek, czy też Komenda Okręgu użyła nazw oddziałów 321 i 322 w odniesieniu do oddziałów "Zdroja" i "Nowiny".

Jeszcze przed przejściem do partyzantki ppor. "Zdrój" dowodząc patrolem zmobilizowanym z sieci konspiracyjnej przeprowadził kilka akcji, m.in. rekwizy­cję transportu spirytusu z gorzelni majątku Żemłosław i rozbrojenie 28 żołnierzy niemieckich w Sobotnikach w grudniu 1943 r.

Już zimą 1944 r. oddział "Zdroja" stoczył pierwsze potyczki i przeprowadził pierwsze akcje bojowe.

- Luty 1944 r. Oddział "Zdroja" przejeżdżając saniami w rejonie Surwiliszek został zaatakowany przez grupę partyzantów sowieckich. Doszło do potyczki, w której strona polska nie poniosła strat.

- 16.03.1944 r. Oddział "Zdroja" opanował miasteczko Dziewieniszki, rozbrajając garnizon policji litewskiej, liczący 38 ludzi. Zdobyto 4 rkm, 34 kb, 8 pistoletów, amunicję, 80 granatów, wyposażenie i sprzęt. Litwini poddali się bez walki - na wystosowane przez "Zdroja" ultimatum. Zostali puszczeni wolno. "Chwalili głośno łagodne obchodzenie się (z nimi) żołnierzy polskich." W miejscowej aptece zarekwirowano lekarstwa i środki medyczne. Przerwano połączenia telefoniczne.

- I połowa kwietnia 1944 r. Kompania "Zdroja" kwaterująca pod Gieranonami została zawiadomiona przez ludność, że w okolicy pojawił się pięćdziesięcioosobowy oddział niemiecki. Urządzono zasadzkę na drodze koło wsi Jagiełły, 6,5 km na płd. zachód od Gieranon. Rozbrojono część niemieckiej kolumny - blisko 30 żołnierzy - przy czym zdobyto 2 rkm i 25 kb oraz amunicję.

- 22.04.1944 r. 3 kompania ppor. "Artura" przeprowadziła zasadzkę na niemiecką kolumnę z zaopatrzeniem złożoną z 15 samochodów, ochranianą przez 3 samochody z wojskiem. Akcję przeprowadzono na szosie Żyrmuny - Bastuny. Przednia część kolumny zdołała przejechać przez teren zasadzki i zaalarmowała załogę niemiecką w Bastunach, która wkrótce interweniowała. W wyniku zasadzki uszkodzono kilka samochodów i zdobyto trochę broni i zaopatrzenie. Ze strony AK był l ranny.

- 26.04.1944 r. Akcja oddziału 2 kompanii na majątek Żemłosław. Roz­brojono 4 zarządców i kilku żandarmów, uprowadzono policjantów, prze­prowadzono rekwizycję zaopatrzenia. Dowodził "Lot".

- Początek I dekady kwietnia 1944 r. Nieudana akcja l kompanii "Zdroja" na garnizon żandarmerii w Sobotnikach. Wobec odrzucenia polskiego ultima­tum ppor. "Zdrój" nie chcąc narażać miasteczka na zniszczenia i represje zrezygnował ze szturmu. W kilka dni później posterunek został rozbrojony przez kompanię "Antoniego", po krótkim ostrzale z granatnika i broni maszynowej.

- 27.04.1944 r. l kompania "Zdroja" zlikwidowała niemiecki garnizon w Tenikowszczyźnie pod Juraciszkami, składający się z 40 żandarmów i 20 policjantów. Bezpośrednią akcję wykonała dwunastoosobowa grupa szturmowa dowodzona przez ppor. "Zdroja" i pchor. "Selima", przy współdziałaniu od wewnątrz "wtyczek" w policji: sierż. Witolda Zaleskiego "Marsa" i Morawińskiego, którzy zlikwidowali wartowników i ruchomy patrol wokół koszar. Załoga niemiecka została rozbrojona, kilku żandarmów stawiających opór postrzelono. Zdobyto l moździerz 82 mm, 2 ckm, 3 rkm, 2 MP Bergmann, kilka MP, ponad 50 kb, zapasy amunicji, granatów, umundurowania i zaopatrzenia. Łupy załadowano na 20 furmanek. Większość sił kompanii ubezpieczała akcję, zwłaszcza od strony Juraciszek, gdzie stał silny garnizon niemiecki. Do poszukiwań kompanii "Zdroja" użyli Niemcy lotnictwa.

- Kwiecień 1944 r. 2 kompania "Nowiny" zaatakowała i rozbiła oddział sowiecki grabiący wioskę w pobliżu torów linii kolejowej Lida-Mołodeczno (gm. Traby). Bolszewicy stracili kilku zabitych. Ze strony AK było 3 rannych, w tym kpr. Emilian Górski "Puchacz" - ciężko.

- 03.05.1944 r. Oddziały VI batalionu wzięły udział w przeglądzie brygad Wileńskiego Okręgu AK w folwarku Dorże, przeprowadzonym przez ppłk. "Wilka".

- Maj 1944 r. Część VI batalionu wzięła udział w rajdzie brygad wileńskich w rejon Wiszniewa, podczas którego doszło do szeregu utarczek z partyzantką sowiecką.

- Maj 1944 r. Pluton l kompanii rozbroił pododdział Wehrmachtu na terenie gminy Lipniszki. Jeńcy zostali zwolnieni.

- Maj 1944 r. (?) Podczas przechodzenia linii kolejowej Lida-Mołodeczno l kompania rozbroiła napotkany patrol ochrony torów, zdobywając l rkm i kilka kb.

- Maj 1944 r. Ponowna akcja 2 kompanii na Żemłosław. Zabrano konie i zaopatrzenie.

- Maj 1944 r. Pluton W. Zaleskiego "Marsa" rozbroił 6 żołnierzy niemieckich na stacji kolejowej Juraciszki.

- Wiosna 1944 r. (brak dokładnej daty). Zasadzka l kompanii pod wsią Wincuki. Zabito 7 żołnierzy niemieckich, wzięto do niewoli 20. Jeńcy zostali wymienieni na 2 rkm, 2 skrzynki granatów, 2 wozy amunicji, dostarczone przez niemiecki garnizon z Werenowa.

- Wiosna 1944 r. Pododdziały VI batalionu prowadziły akcję dywersyjną polegającą na niszczeniu linii telekomunikacyjnych. M.in. na odcinku drogi Gawja-Iwje ścięto 20 słupów telefonicznych.

- 09.06.1944 r. Akcja l kompanii na niemiecki garnizon w Lipniszkach. Niemcy schronili się do bunkrów i stawili zacięty opór. Doszło do wymiany ognia z użyciem granatnika i ciężkiej broni maszynowej ze strony AK. Wobec niemieckiego oporu l kompania wycofała się. Uderzenie na Lipniszki ubez­pieczała 2 kompania.

- 16.06.1944 r. Pluton l kompanii wraz z plutonem l kompanii III/77 pp. (UBK) przeprowadził akcję na sowieckie bazy w Magieńcach i Morgiewiczach, staczając walkę z bolszewikami.

- Czerwiec 1944 r. Zwiad konny 2 kompanii schwytał nad Gawją kilku własowców.

- Czerwiec 1944 r. We wsi Galińszczyzna patrol 2 kompanii zdobył kilka niemieckich wozów taborowych z zaopatrzeniem (mundury, buty itp.).

- Czerwiec 1944 r. Akcja plutonu l kompanii na oddział niemiecki nad Gawją. Zabito 2, raniono kilku, wzięto do niewoli kilku żołnierzy przeciwnika, w tym oficera. Zdobyto l rkm i karabiny.

- Czerwiec 1944 r. Zasadzka 2 kompanii na niemieckie tabory na drodze Gieranony-Lipniszki.

- Czerwiec 1944 r. Nieudana akcja l kompanii pod Sobotnikami. Zaatako­wano oddział pędzący duże stado bydła. Niemcy podjęli obronę, otwierając ogień z moździerza.

- 26.06.1944 r. Akcja pododdziału 2 kompanii na majątek Gieranony. Zdobyto zaopatrzenie.

- 30.06.1944 ?. 2 kompania "Nowiny" wzięła udział w końcowej fazie operacji UBK na niemiecką kolumnę w Bokszyszkach, biorąc kilku jeńców z rozproszonego oddziału.

- 01.07.1944 r. l, 2 i 3 kompanie VI batalionu wzięły udział w operacji przeprowadzonej przez Zgrupowanie "Wschód" i I/77 pp. AK na niemiecką kolumnę w Trabach. Jednostka w sile batalionu złożona z Jagdkommando i BKO została całkowicie rozbita. Ciężar natarcia spoczywał na UBK. Oddziały VI batalionu obsadzały stanowiska ze wschodniej strony Trab. Podczas akcji w Trabach miały kilku rannych. Zdobyły sporo broni i wzięły około 50 jeńców. Jednak większość zdobyczy i jeńców przypadła UBK.

- 01-02.07.1944 r. Pododdziały VI batalionu wyłapywały niemieckich rozbitków spod Trab. Między innymi 2 kompania rozbroiła grupę Niemców we wsi Skirdziuny.

W ciągu półrocznej działalności pododdziały VI batalionu stoczyły też szereg drobnych potyczek z partyzantką sowiecką, przepędzając bolszewików rabują­cych polskie i białoruskie wioski. Wykonały też kilka wyroków śmierci na konfidentach. W Nowym Dworze, gm. Traby, zlikwidowano konfidenta niemieckiego ujętego przez patrol l kompanii. W rejonie Maciuków ujęto sowieckiego wywiadowcę, jakoby oficera NKWD. W szeregach jednego z pluto­nów l kompanii zdemaskowano agenta niemieckiego, byłego policjanta, który na mocy wyroku sądu polowego został rozstrzelany.

Spod Trab oddziały VI batalionu pomaszerowały pod Wilno, atakując po drodze niemieckie tabory i rozbrajając napotykane mniejsze grupy Wehrmachtu i formacji kolaboranckich. Nocą 06/07.07.1944 r. wzięły udział w operacji "Ostra Brama", ponosząc wysokie straty.

Tuż przed wymarszem na Wilno na terenie ośrodka "Cis" prowadzono pośpieszną mobilizację żołnierzy sieci terenowej, włączając ich do VI batalionu. W ten sposób powstała 4 kompania "Ordona". Nie wszystkie grupy zdołały dołączyć do VI/77 pp. AK. Niektóre maszerowały samodzielnie w ślad za nim, pokonując po drodze olbrzymie trudności. Prawie bezbronna grupa żołnierzy z placówek Wikszniany i Piotrowicze musiała zawrócić. Poniosła znaczne straty. Jej część, dowodzona przez Antoniego Janinkę, natknęła się na oddział niemiecki i zginęła. Poległo wówczas, już w rejonie Smorgoń, pow. Oszmiana, 12 żołnierzy Ośrodka "Cis".

Także nieduży oddział żołnierzy AK zmobilizowany w rejonie Ługomowicz nie zdołał dołączyć do VI batalionu 77 pp. AK.

Kazimierz Krajewski