Mickiewicz w świadomości i kulturze Białorusi

 

Każdy naród i każdy kraj ma miejsca, wartość których z czasem nie staje się mniejsza, lecz odwrotnie powiększa się. Dla Białorusi szczytem historycznego i duchowego rozwoju były Połock, Nowogródek i Wilno. Ten drugi znany jest przede wszystkim jako miejsce, związane z imieniem Adama Mickiewicza - poety, dzieła którego przekroczyły granice i stały się dobytkiem kultury światowej.
Literackie spotkania Mickiewiczowskie nieraz gromadziły wielbicieli Poety w Nowogródku, Koreliczach, Baranowiczach, Grodnie, Słonimiu, Nieświeżu, Mińsku. A teraz, gdy zbliża się rocznica 200-lecia z dnia urodzenia Wieszcza, wzrasta zainteresowanie jego twórczością. Jakie miejsce zajmuje Mickiewicz w świadomości i kulturze białoruskiej? Spróbujmy odpowiedzieć na te pytanie opierając się o znane fakty i ostatnie publikacje prasowe.
Większość ludzi po raz pierwszy słyszy imię Poety w latach młodzieńczych. W szkole średniej, kurs której obejmuje 11 lat, twórczość Mickiewicza rozpatruje się od niedawna (ostatnie 2 lata) na lekcjach literatury rosyjskiej (rozdział “Literatura światowa”) przez 3 godziny, a na lekcjach literatury białoruskiej też jako “Literaturę światową” w ciągu... 1 godziny. 1 lekcja na 11 lat! Cóż można dowiedzieć się w tak krótkim czasie!? Natomiast, w katalogu biblioteki lidzkiej znajduje się w literaturze białoruskiej. Nic więc dziwnego, że z zakresu metodyki wykładania Mickiewicza w ostatnie lata ukazała się tylko jedna publikacja (M. Żygałowa “Piewca wolności”) i to w języku rosyjskim, w której omawia się kilka wierszy.
Gdyby ktoś zechciał przeczytać utwory Poety w tłumaczeniu na język białoruski, miałby spore trudności. Dotychczas w języku białoruskim na Białorusi został dwukrotnie wydany “Pan Tadeusz” w tłumaczeniach J. Siemiażonka oraz B. Taraszkiewicza w latach 1981 i 1985 oraz wybrane utwory w 1969. Poza tym - osobne tłumaczenia, które ukazały się w zbiorach wierszy białoruskich poetów, gazetach i czasopismach (“Grażyna” w “Літаратурны агляд” Мінск, 1983; “Pani Twardowska” w “Літаратурны агляд” Мінск, 1982; “Літаратура і мастацтва” 12.12.1997, 20.06.1997; “Маладосць” № 4/1994; “Наша слова” № 3/1994; “Полымя” № 3/1994; “Роднае слова” № 12/1993; “Спадчына” № 2/1992). Były to m. in. fragment z IV części “Dziadów”, “Pieśń filaretów”, “Budrys i jego synowie” (tłumaczenie z Puszkina ... sic!) oraz niektóre wiersze. Nic więc dziwnego, że autorom poszczególnych publikacji, omawiających utwory Mickiewicza, w celu przybliżenia ich “szaremu czytelnikowi”, trzeba podejmować próby samodzielnego tłumaczenia. A w bibliotekach utwory znaleźć jest dosyć ciężko. Dopiero teraz, w przeddzień jubileuszu, ukażą się “Dzieła wybrane” Mickiewicza oraz tomik sonetów.
Na ziemi białoruskiej jest tylko jeden pomnik (w Nowogródku) i dwa popiersia Poecie (w Brześciu i Lidzie). Ten ostatni został wystawiony z inicjatywy i na środki Klubu Miłośników Kultury Polskiej Ziemi Lidzkiej im. Adama Mickiewicza na samym początku polskiego odrodzenia narodowego na Białorusi. Z inicjatywy i na środki Polaków mają stanąć w bieżącym roku pomniki w Mińsku i Grodnie. Obecnie jest bardzo głośny problem - Mickiewicz a kultura białoruska. Na ten temat wypowiadają się znani intelektualiści, nauczyciele, wszyscy, komu zależy na odrodzeniu duchowym narodu.
K. Ćwirka w artykule “Wielki Piewca Białorusi” rozważa o Mickiewiczu jako poecie mianowicie białoruskim, który w sprzyjających warunkach historycznych i politycznych mógł zostać pierwszym wyłącznie białoruskim poetą. Autor publikacji zaznacza, że twórczość Mickiewicza miała bardzo duży wpływ na kształtowanie nowej literatury białoruskiej, że cały dorobek Poety jest potężnym hymnem ku czci Białorusi. K. Ćwirka mówi o konieczności przywrócenia do Ojczyzny jej Wielkiego Syna, sztucznie wyrzuconego.
A. Klawczenia (“Odzwierciedlenie ziemi ojczystej w utworach A. Mickiewicza i jego znaczenie w kształtowaniu świadomości Białorusinów”) mówi o tym, że Adam Mickiewicz z wielką powagą i sympatią stawił się do narodu białoruskiego, lubił jego folklor i wykorzystywał go w swoich dziełach, pisał o ciężkim losie Białorusinów. Autor podkreśla, że twórczość poety kształtuje świadomość, wzniosłość ducha, doskonałość u czytelnika białoruskiego, co jest niezbędnym w dzisiejszych czasach.
Ten sam problem porusza G. Praniewicz w artykule “Adam Mickiewicz w kontekście białorusko-polskiego współdziałania literackiego”, mówiąc o tym, że miejsce Poety w historii duchowej kultury Białorusi jest symbolicznie określone nie tylko miejscem urodzenia, ale przede wszystkim tę rolą, jaką odegrał w odrodzeniu patriotyzmu i świadomości narodowej białoruskiego narodu. Autor zarzuca literaturoznawstwu polskiemu to, że pytania o wątkach białoruskich w twórczości Mickiewicza były rozpatrywane tendencyjnie albo zostały przemilczane ze względów politycznych lub ideologicznych. G. Praniewicz odznacza tradycje folkloru białoruskiego w twórczości Mickiewicza i wpływy na nią literatury starobiałoruskiej.
Wł. Marchel (artykuł “Dla uświadomienia własnej drogi”) również podkreśla rolę białoruskiego folkloru jako fundamentu wielu utworów Poety, odznaczając zaufanie Mickiewicza do białoruskiego folkloru jako wyraziciela odwiecznych wartości etycznych.
L. Sazanowiec w artykule “Mickiewicz - wielki syn Polski czy Białorusi?” stwierdza, że nie wiadomo w którym języku pisałby swoje genialne dzieła Mickiewicz, gdyby żył trochę później. Autorka uważa, że odmawianie przez Białorusinów przynależności Poety do Białorusi jest wynikiem smutnie znanej białoruskiej tolerancji, która może doprowadzić do zniknięcia Białorusinów jako nacji.
S. Ostrowcow podnosi pytanie “Jak podzielić Mickiewicza?” pomiędzy polską, białoruską a litewską kulturą i z satysfakcją odznacza, że prawa Białorusi do Mickiewicza nareszcie zostały uznane.
S. Bukczyn w artykule “Piewca Litwy na skrzyżowaniu narodów i tradycji” wynosi na sąd czytelnika teorię o żydowskim pochodzeniu Mickiewicza. Rozważania dotyczą wyłącznie przynależności narodowościowej Poety. Według autora, właśnie w odmienności Mickiewicza, w jego polskości, białoruskości, litewskości, a może i żydostwie jest istota jego osobowości i twórczości. I podzielić Mickiewicza nie ma możliwości, ponieważ wtedy może zniknąć wielkie zjawisko światowej kultury.
Drugim wątkiem często pojawiającym się w prasie białoruskiej o tematyce mickiewiczowskiej są badania nad jego życiem i twórczością. M. Tołoczko w artykule “Wyszliśmy na spacer z panem Adamem” przypomina znane fakty z życia Poety, akcentując uwagę na kilku punktach - rzeczywiste miejsce urodzenia Wieszcza, kobiety w jego życiu, Mickiewicz - Puszkin, wyznanie i narodowość Adama Mickiewicza.
I. Lisowski (“Kraj mój rodzinny”) prowadzi czytelników Szlakiem Mickiewcza przez Nowogródek, Szczorse, Tuhanowicze, Świteź, opowiadając o znaczeniu tych miejsc w życiu i twórczości Poety.
Wł. Łameko, członek Komitetu Obchodów 200-lecia Poety, w ogóle uważa, że wszystkie utwory Mickiewicza są hymnem ziemi białoruskiej, ojczyźnie, która dała mu skrzydła poetyckie, wychowała jego osobowość, a “Pan Tadeusz” jest encyklopedią ruchu narodowo-wyzwoleńczego na Białorusi, encyklopedią białoruskiej przyrody.
Jednym z częściej spotykających się wątków w tekstach białoruskich badaczy jest wątek “Mickiewicz - Puszkin”. W ogólnej świadomości właśnie Puszkin jest tą wielkością, na którą trzeba równać innych twórców. Nieprzypadkowo prezydent Białorusi swoim dekretem najpierw ogłosił rok 1999 rokiem Puszkina, a później rok 1998 rokiem Mickiewicza. Ukazuje ten temat w swych artykułach (“Puszkin - Mickiewicz. Historia jednej znajomości”, “Oni nie mogli się nie spotkać”) L. Trepet, mówiąc o przyjaźni wielkich Poetów, o ich wzajemnych stosunkach, ich twórczości.
Tak wygląda sytuacja z tematyką mickiewiczowską w prasie białoruskiej. Autorzy wszystkich artykułów mówią o Mickiewiczu, jako poecie białoruskim, podkreślając białoruskie korzenie i wątki w jego twórczości.
Chciałabym podkreślić, że Białoruś dąży do godziwego uczczenia rocznicy Poety. W Lidzie, na przykład, planuje się szereg imprez. Pod patronatem biblioteki miejskiej odbędą się spotkania literackie, wystawy książek, rozmowy o twórczości Poety, przedstawienie literacko-teatralne “Słowo o Piewcu Nowogródzkim”. Uczniowie i wykładowcy lidzkiego technikum nakręcili film o miejscach rodzinnych poety, w szkołach odbędą się konkursy gazet, ilustracji do jego utworów, rozmowy “Mickiewicz i Puszkin”, pogadanki na tematy życia i twórczości Wieszcza. W prasie lokalnej ukazują się publikacje dotyczące twórczości Mickiewicza i miejsc z nim związanych. L. Sazonowicz w artykule “Lida natchnęła Mickiewicza na “Grażynę” opowiada o podłożu historycznym znakomitego dzieła, a T. Czarnous szczegółowo opisuje Szlak Mickiewiczowski w publikacji “Tu mego serca kochana Ojczyzna”. Trzeba odznaczyć, że tłumaczenie “Budrys i jego synowie” Piotra Makarewicza ukazało się właśnie w Lidzkiej gazecie. Sytuacja w Lidzie w większym lub mniejszym stopniu odzwierciedla przyszykowania do obchodów rocznicy urodzin poety w mniejszych miastach na Białorusi.
Więc “Litwa” “Pana Tadeusza”, a obecna Białoruś na swój sposób stara się być Ojczyzną, która kocha i pamięta swego sławnego Syna. Miejmy nadzieję, że ona nie będzie w ślad za S. Ostrowcowym dzielić Mickiewicza, bo na pewno to jest zbędne. Adam Mickiewicz należy do Polaków, Białorusinów, Litwinów, do kultury całego świata i niech w sercach białoruskich żyje duma za znakomitego rodaka, który rozsławił ten kraj w swoich nieśmiertelnych dziełach.
Katarzyna Konczewska