Przyrodnicy Ziemi Nowogródzkiej

Z historii nauk o Ziemi

 

Nowogródczyzna była ojczyzną wielu wybitnych przyrodników którzy bądź się tu urodzili, bądź prowadzili pionierskie prace badawcze. Wyniki tych prac często wykraczały poza granice regionu i przyczyniały się do rozwiązań wielu problemów w skali ogólnoeuropejskiej.

Temat to bardzo szeroki, wybiegający poza ramy niniejszego komunikatu. W chwili obecnej chciałam skoncentrować się wyłącznie na problematyce badań geologicznych, poruszyć kilka wybranych zagadnień, istotnych dla rozwoju nauk o Ziemi.

Krajobraz nowogródczyzny kształtowały nasuwające się z północy, ze Skandynawii - lodowce. Proces ten, jak się obecnie przyjmuje, rozpoczął się około dwóch milionów lat temu. Za sprawą lodowców powstały tak charakterystyczne dla regionu wyniesienia morenowe budujące wyżynę nowogródzką. Powstały m. in. znaczne nagromadzenia czystych piasków kwarcowych, które umożliwiły rozbudowę znanego od dziesięcioleci, przemysłu szklarskiego w Brzozówce. Lodowce przyniosły ze Skandynawii zróżnicowane wielkością głazy zwane narzutowymi. Głazy te od średniowiecza były używane w budownictwie. Przykładem mogą być zamki Gedymina w Lidzie, Nowogródku, Wilnie. A i później " ... Stał dwór szlachecki, z drzewa, lecz podmurowany ..." (A. Mickiewicz).

W obniżeniach terenu utworzyły się polodowcowe malownicze jeziora: Świteź, Narocz, jeziora brasławszczyzny i in.

Te właśnie osady, ich pochodzenie i wiek badała pierwsza kobieta - geolog Anna Missuna. A. Missuna (1868 - 1922) córka uczestnika powstania styczniowego, urodziła się w majątku Bykowszczyzna na ziemi witebskiej. Szkołę średnią ukończyła w Rydze i pozostała w tymże gimnazjum jako nauczyciel­ka matematyki i języka polskiego.

W 1890 r. z powodu nagłej śmierci ojca, musiała wrócić do rodzinnego majątku i zająć się prowadzeniem gospodarstwa. I kiedy wydawało się że jakiekolwiek kontakty z nauką zostały zaprzepaszczone Anna rozpoczęła intensywne samokształcenie. Zgromadziła bogatą, jak na owe czasy, bibliotekę przyrodniczą. W przeciągu trzech lat zebrała kolekcję roślin i owadów. Kolekcje te, o dużym znaczeniu naukowym, przekazała do Warszawy, do Towarzystwa Przyrodniczego.

W 1893 r. rozpoczęła studia w Moskwie na "Wyższych Kursach Żeńskich", jedynej uczelni przyjmującej kobiety. Po ukończeniu Kursów prowadziła badania geologiczne nowogródczyzny, koncentru­jąc się na utworach polodowcowych.

Pierwsza praca o morenach Białorusi i Litwy ukazała się drukiem w 1899 r., w latach późniejszych następne. Publikowała w języku polskim, niemieckim i rosyjskim. Przeprowadzone prace terenowe pozwoliły na udowodnienie, że lądolód na te tereny nasuwał się wielokrotnie. Swoistym podsumowaniem prowadzonych przez około 20 lat badań, było opublikowanie w 1916 r. mapy-­przewodnika materiałów budowlanych okolic Grodna. Zmarła w 1922 r. w wieku 53 lat.

Problemy poruszone przez A. Missuna m. in. odpowiedź na pytanie ile razy na tereny nowogródczyzny nasuwały się lodowce i ile razy ulegały całkowitemu stopnieniu - był kontynuowany w latach międzywojennych na Uniwersytecie Wileńskim. Pod kierunkiem profesora Stanisława Małkowskiego (1889 - 1962), kierownika katedry petrografii w latach 1934 - 1939, zespół pracowników naukowych opracowywał kompleksowo utwory polodowcowe. Ówczesny docent Uniwersytetu Wileńskiego Bronisław Halicki (1902 - 1962) ogłosił oryginalną hipotezę, iż lądolód nie tylko na tereny okolic Grodna i Wilna, ale i na tereny całej Europy Północnej i Środkowej nasuwał się sześciokrotnie, a nie jak przyjmowano - czterokrotnie. Z uwagi na wybuch drugiej wojny światowej, wyniki tych prac były opublikowane z opóźnieniem w 1957 r. na Międzynarodowym Kongresie w Madrycie.

Utwory polodowcowe grubym płaszczem osadów przykryły skały starsze. Celem ich rozpoznania wykonano głębokie wiercenia w Lidzie i w Druskiennikach koło Grodna. Obydwa te otwory nawierciły skały wieku kredowego oraz niżej leżące granity. Dzisiaj wiadomo, że wiercenia te miały ogromne znaczenie naukowe, gdyż pozwoliły na rozpoznanie struktury wgłębnej, zwanej obecnie wyniesieniem mazursko-białoruskim.

Dr Helena Ozonkowa