Bronisław Jamontt

 

110 lat temu, 5 sierpnia 1886 r. w Dokudowie urodził się wybitny malarz, profesor Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie Bronisław Jamontt. Po ukończeniu Gimnazjum Klasycznego w Wilnie wstąpił w 1908 r. na Wydział Prawa Uniwersytetu w Petersburgu, ale został również wolnym słuchaczem tamtejszej Akademii Sztuk Pięknych. Na studia zarabiał jako nauczyciel domowy. Ciężkie warunki materialne zmusiły go do przerwania studiów prawniczych i powrotu do Wilna. Cały wolny czas poświęcił rysowaniu. W 1915 roku debiutował na wystawie obrazów Wileńskiego Towarzystwa Artystycznego. W latach 1918-19 wykładał rysunek w gimnazjum Polskiej Macierzy Szkolnej w Homlu, a następnie w Wilnie w Gimnazjum i na kursach. Był jednym z założycieli Wileńskiego Towarzystwa Artystów Plastyków. Towarzystwo grupowało malarzy i rzeźbiarzy o rozmaitych kierunkach artystycznych. Bronisław wystawiał swoje prace i w Warszawie, gdzie jego prace kupowano do zbiorów państwowych. Już sam ten fakt dużo mówi o poziomie artystycznym naszego krajanina. W 1928 r. podjął studia malarskie na Wydziale Sztuk Pięknych Uniwersytetu Wileńskiego. W 1934 r. uzyskał dyplom artysty malarza. W okresie studiów odbył podróże artystyczne do Paryża, Brukseli i Florencji. Po powrocie do Wilna został starszym asystentem przy katedrze malarstwa pejzażowego, prowadzonej przez znakomitego malarza Ferdynanda Ruszczyca, który widział w nim swego następcę. Nawiasem mówiąc Ruszczyc też był naszym krajaninem.

Bronisław zaczyna wysyłać swoje prace na wystawy za granicę i odnosi spore sukcesy na wystawach w Brukseli, Hadze, Amsterdamie, Bukareszcie, Kopenhadze, Moskwie. Pięciokrotnie bierze udział w reprezentacji sztuki polskiej na międzynarodowych wystawach malarstwa w Ameryce. Na Uniwersytecie Stefana Batorego zostaje profesorem nadzwyczajnym malarstwa pejzażowego i kieruje katedrą do 15 grudnia 1939 r., kiedy to uczelnia zostaje zamknięta. W okresie okupacji kontynuował pracę dydaktyczną w podziemiu, brał udział w tajnych posiedzeniach Rady Wydziału Sztuk Pięknych USB. Mieszkając stale w Wilnie utrzymywał kontakt z przebywającymi tu swoimi uczniami. Utrzymywał się głównie ze sprzedaży swych prac. W 1945 r. wyjechał z Wilna do Torunia. Zamieszkał w Toruniu przy rodzinie swego przyjaciela z Wilna profesora Narębskiego. Odrazu zabrał się energicznie do organizowania Wydziału Sztuk Pięknych na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika, zostając jego pierwszym dziekanem. W Toruniu Jamontt maluje cykl dzieł związanych z architekturą tego miasta. W 1955 r. odbyła się tam że jego jubileuszowa wystawa z okazji 40-lecia debiutu. był odznaczony Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski. Umiera 4 lutego 1957 r. po ciężkiej chorobie serca, zapisując wszystkie swoje obrazy dla Muzeum Narodowego w Warszawie. W Toruniu jego imieniem nazwano ulicę w dzielnicy Rubinkowo.

A na lidzkim cmentarzu parafialnym zachował się pomnik z napisem:

"Kazimierz Jamontt, urodzony w majątku rodzinnym Petrele na Żmudzi, zmarł w majątku Moryń, powiatu lidzkiego 1. VII. 1889 r. w wieku 39 lat." i niżej - "Władysław Jamontt, Dyrektor Wileńskiego Banku Handlowego w Lidzie, syn Kazimierza, urodzony w majątku Dokudowo powiatu lidzkiego w 1987 r., zmarł w Lidzie 21.XI.1932 r. w wieku lat 55."

 

Edward O ' Rourke.

Edward O ' Rourke, przyszły pierwszy biskup gdański urodził się 120 lat temu 26 października 1876 r. w Basinie na Ziemi Nowogródzkiej. Pochodził on z głęboko wierzącej rodziny katolickiej, korzenie której byli w Irlandii. Jeszcze w XVIII wieku jego przodkowie osiedlili się na ziemiach polskich.Hrabiowski dwór rodzinny spełniał rolę bastionu polskości pod zaborem rosyjskim, co niewątpliwie oddziałowywało na młodego Edwarda. Przez dwa lata uczył się w Prywatnym Gimnazium Ojców Jezuitów, a następnie w wileński i ryżskim gimnazium. Potem była ryżska Politechnika. Ryga w owym czasie była ważnym ośrodkiem kulturalnym i skupiskiiem Polaków, szczególnie intelligiencji. Młody Edward aktywnie uczestniczył w życiu społecznym Polaków. Następnie była Szwajcarja i Wydział Prawa na Uniwersytecie we Fryburgu. W 1904 r. on rozpoczyna studia teologiczne w Insbruku. W 1907 r. został wyświęcony na kapłana. Przez rok został profesorem historii Kościoła oraz języków obcych w seminarium duchownym w Petersburgu. Oprócz pracy w seminarium był proboszczem parafii św. Stanisława w osadzie robotniczej. Praca w tym środowisku nie była łatwa, bo wierni byli różnych narodowości. Zyskał uznanie swoją pracą nie tylko u wiernych, lecz także u władz kościelnych, którzy mianowali go honorowym kanonikiem katedralnym kapituły Metropolitalnej Mohylewskiej.

Rewolucja 1917 r. przyniosła kres ustabilizowanemu życiu,stracił swe mienie wraz z cenną biblioteką. Od lipca 1917 r. pełni funkcję komisarza duchowego diecezji mińskiej, później wikariusza generalnego i administratora. W 1918 r. otrzymuje w Wilnie sakrę biskupią. W ciągu trzech lat był ryżskim biskupem, następnie delegatem apostolskim dla krajów bałtyckich. W czerwcu 1926 r. Papierz przyznaczył go na stanowisko biskupa gdańskiego. W chwili powstania diecezji gdańskiej liczyła ona 120000 katolików, 35 parafii i 55 kapłanów. Przeważająca większość katolików była narodowości niemieckiej i tylko 15% polskiej. Przyzwyczajony w Petersburgu do pracy z ludźmi różnych narodowości, biskup zdołał uzyskać sympatje wszystkich wiernych. Ale po dojściu do władzy Hitlera, w Gdańsku zaczęły szrzyć się nastroje prohitlerowskie. Prasa niemiecka w Gdańsku rozpoczęła oszczerczą kampanię przeciwko biskupowi. Przyjazny i życzliwy stosunek biskupa do Polaków coraz bardziej nie podobał się Niemcom i na tym tle powstawali konflikty. Biskup bardzo dbał o swoją diecezję. Wielokrotnie pomagał materialnie potrzebującym, czynił to jednak dyskretnie i unikał rozgłosu. Często musiał interwieniować w sprawach Polaków, gdy księża niemieccy odmawiali Polakom katehizacji ich dzieci w jązyku ojczystym. W 1938 r. jawna wrogość Niemiec do niego sprawiła, że biskup zrozumiał, że już więcej nic nie może zrobić w Gdańsku i złożył na ręce Papieża Piusa XI rezygnację. Po opuszczeniu swej rezydencji udał się on do Gdańska. Żegnali swego biskupa tylko Polacy, żaden Niemiec nie przyszedł.

Wybuch II wojny światowej zastał biskupa u krewnych na Ziemi Nowogródzkiej. Dzięki pomocy wysokiej rangi oficera niemieckiego, swego dawnego znajomego, przedostał się przez Niemcy do Rzymu. 27 czerwca 1943 r. biskup Edward zmarł w Watykanie. Pogrzebano naszego krajana na włoskim cmentarzu Campo Verano. Pierwszemu biskupowi diecezji gdańskiej przyszło służyć Bogu i wiernym w trudnych czasach. Po wojnie społeczność Gdańska ufunduwała ku czci swego biskupa tablicę pamiątkową, która była wmórowana w ścianę katedry oliwskiej. W 1972 r. zwłoki biskupa Edwarda sprowadzono z Włoch i pochowano w krypcie grobowej biskupów gdańskich w katedrze oliwskiej.

 

Adam Wincenty Mokrzecki.

140 lat temu, 16 sierpnia 1856 r., w majątku rodzinnym Dzitryki urodził się Adam Wincenty Mokrzecki. W czasie powstania 1863 r. jako 7-letni chłopak razem z bratem nosił powstańcom butelki z prochem i żywność. Po ukończeniu szkoły wojskowej w 1877 r. Adam Mokrzecki w randze podporucznika został wysłany na wojnę turecką. W 1907 r., gdy był już podpułkownikiem, zaproponowano mu wstąpienie do Sztabu Generalnego z warunkiem jednak zmiany wyznania. Katolik z dziada pradziada Mokrzecki mimo otwierającej się przed nim kariery wojskowej, propozycję tę odrzucił. W 1914 r. pułkownik Mokrzecki na czele pułku wyruszył na front. Na wojnie dostał awans na generała i Krzyż św. Jerzego. Po rewolucji w Rosji wstąpił do Korpusu generała Dowbur-Muśnickiego, a gdy go rozformowali powrócił wraz z rodziną do majątku Dzitryki. Po kilkumiesięcznej męczącej dla energicznej natury przymusowej bezczynności zostaje wreszcie dowódcą II Grupy Samoobrony Wileńskiej, sztab której mieścił się w Lidzie. Później wyjeżdża do Wilna i obejmuje stanowisko komendanta miasta. Walczy na froncie polsko-bolszewickim. W 1919 r. generał Adam Mokrzecki zdobył Słonim, Baranowicze, Nieśwież, a następnie będąc na czele I-ej Dywizji Litewsko-Białoruskiej zdobywa Słuck i Kleck. W końcu tegoż roku zostaje mianowany dowódcą Okręgu Generalnego Grodno. W 1920 r. generał Mokrzecki podczas odwrotu wojsk polskich przed najazdem sowieckim z małym oddziałem i kilku czołgów przez kilka godzin toczy zażartą walkę w obronie miasta. Tylko na prośbę swych oficerów zdecydował się opuścić miasto i udał się do Sokółki. Dzięki pułkownikowi Łuczyńskiemu, który pośpieszył mu z pomocą, odparł sowietów za Niemen.

W początku 1921 r. został przeniesiony w stan spoczynku w stopniu generała brygady. Ciężkie przejścia moralne i wielkie wyczerpanie fizyczne zniszczyli organizm generała, który 6 kwietnia 1921 r. zmarł w Grodnie na atak serca.

 

Jan Bułhak - artysta fotografik.

Jeden z najlepszych fotografów Polski międzywojennej Jan Bułhak urodził się na Ziemi Nowogródzkiej w Ostaszynie 6 października 1876 r. Jan Bułhak studiował w Krakowie filologię, a za granicą zgłębiał tajniki fotografii. W 1912 r. założył w Wilnie pracownię fotograficzną, a od roku 1919 zaczął kierować Zakładem Fotografii Artystycznej na Wydziale Sztuk Pięknych Uniwersytetu Stefana Batorego. Kolejno był założycielem Fotoklubu Polskiego, Fotoklubu Wileńskiego, a po wojnie Związku Polskich Artystów Fotografików i Polskiego Towarzystwa Fotograficznego.

Uczestniczył w 174 wystawach międzynarodowych, napisał kilka rozpraw z dziedziny estetyki i techniki fotografii oraz fotografii krajoznawczej. Był on dla Wilna człowiekiem, który fotografował miasto sercem. Założył pracownię, której zasadniczym zadaniem było inwentaryzowanie zabytków architektury wileńskiej. Zdjęcia Jana Bułhaka z przeszłości Wilna , zabytków i krajobrazów wileńskich stały się świadectwem więzi miasta z polską tradycją. Jan Bułhak przekonał wszystkich, że fotografia może być sztuką. W jego mieszkaniu przy placu Orzeszkowej miał zgromadzoną imponującą kolekcję widoków Wilna i Ziemi Wileńskiej o ponad 6 tysięcy zdjęć. Niestety cały swój dorobek stracił podczas wojny. Gdy znalazł się w Warszawie wraz z synem też fotografem zaczął tworzyć od nowa. Już na początku 1946 r. urządził przy aktywnej pomocy i wsparciu Stanisława Lorentza, konserwatora zabytków sztuki i kierownika Wydziału Sztuki w Wileńskim Urzędzie Wojewódzkim w latach 1929-35, a późniejszego dyrektora Muzeum Narodowego w Warszawie, właśnie w salach tego Muzeum, wystawę "Warszawa. 1945 r. w obrazach fotograficznych Jana Bułhaka".

Zmarł nasz krajan w Warszawie 4 lutego 1950 r.

Obok kościoła pw. św. Anny w Worończy (rejon Korelicze) znajdują się cztery groby rodziny Jana Bułhaka.