Z dziejów Szczuczyna

 

Przejeżdżając drogę z Grodna do Lidy, każdy autobus zatrzymuje się na przystanku w Szczuczynie, a dokładniej mówiąc, nie wjeżdża nawet do miasta. Wielu podróżnych zna Szczuczyn więc tylko z najbliższych okolic stacji autobusowej, a warto przecież zajechać do tego niewielkiego, chociaż posiadającego bogatą historię miasta. Zwłaszcza, że zachowało się w nim kilka interesujących zabytków.
W przeszłości Szczuczyn nosił jeszcze inne nazwy. Nazywano go Szczuczynem Litewskim lub Nowogródzkim. W okresie pomiędzy I i II wojną światową był miastem powiatowym (od 1929 r. - wcześniej wchodził w skład powiatu lidzkiego i stąd nazywano go również Szczuczynem Lidzkim; powiat szczuczyński wydzielono dopiero wtedy, gdy w mieście, dzięki darowiźnie księcia Druckiego-Lubeckiego, który ofiarował dwa budynki na pomieszczenia starostwa powiatowego).
Według noty w Encyklopedii Powszechnej S. Orgelbranda (tom 24, Warszawa 1867 r.) fundacja kościoła farnego p.w. św. Jakuba Apostoła w Szczuczynie należy do najdawniejszych na Litwie. W dniu św. Marcina, w roku 1436, w Trokach, ówczesny właściciel Szczuczyna, Piotr Lelusz, wojewoda trocki zapisał dziesięciny z „dóbr swoich Kostenowa, Szczuczyna i Chwatowicz”, co także „tamże nadaniem uczynili” i majątku Lack.
Pod koniec XV w. Szczuczyn był własnością krewnych Piotra Lelusza, a około 1500 r. przez małżeństwo Jerzego Radziwiłła Zwycięzcy (Viktora) z Barbarą Kolanko Wolską przeszedł w posiadanie Radziwiłłów. Ojciec Barbary, Kola z Dalejowa był wojewodą ruskim i hetmanem Wielkim Koronnym.
W 1545 r. potomkowie fundatorów tutejszego kościoła „toczyli proces o kollacyą” świątyni, którą arcybiskup gnieźnieński przysądził Radziwiłłom (chodziło o prawa fundatorów). Nowy kościół stanął na miejscu dawnego.
Szczuczyn słynął pod koniec XVIII i na początku XIX w. ze wzorowej szkoły zakonnej - Kolegium Pijarów, ufundowanego w 1718 r. przez Andrzeja Józefowicza Hlebickiego. W 1725 r. Pijarzy utrzymywali w mieście seminarium i „szkoły wyższe, w których nawet języków wschodnich w pewnym zakresie uczono”. Komisja Edukacyjna wyniosła szkołę szczuczyńską do rzędu podwydziałowych o trzech klasach, która po zniesieniu klasztoru została zamknięta w 1832 r.
W roku 1742 Teresa z Hlebickich Scypionowa osadziła przy zbudowanym przez siebie szpitalu Zgromadzenie Sióstr Miłosierdzia. W 1753 r. wybudowano tu obszerny szpital - przytułek dla ubogich.
Bardzo poważne straty poniósł Szczuczyn w czasie powstania 1794 r., kiedy to złupiły i spaliły go wojska gen. Tuczkowa.
W 1808 r. po wystąpieniu z rosyjskiej armii Suworowa, osiadł w Szczuczynie (ówczesny majątek żony) Franciszek Ksawery książę Drucki-Lubecki, syn Franciszka Druckiego-Lubeckiego, mianowanego przez Targowicę kasztelanem pińskim. Nowy dziedzic Szczuczyna piastował najpierw stanowisko gubernialnego marszałka szlachty dla guberni grodzieńskiej, a następnie powołano go na członka Najwyższej Rady Tymczasowej w Warszawie, mianując go jednocześnie ministrem skarbu Królestwa Polskiego. Karierę swoją ukończył jako radca dworu cesarskiego w Petersburgu.
Książę Drucki-Lubecki zasłużył się również dla samego Szczuczyna. W 1829 r. ufundował istniejący do dzisiaj klasycystyczny kościół parafialny p.w. św. Teresy.
W 1860 r. Szczuczyn liczył 94 domy i 575 mieszkańców, a w sześć lat później stały tutaj już 123 domy, w których żyło 1088 mieszkańców, z których większość stanowili Żydzi. W mieście istniały kościół, cerkiew prawosławna (Szczuczyn był siedzibą prawosławnego dekanatu tzw. błagoczynni), żydowski dom modlitwy. Po likwidacji Kolegium Pijarów funkcjonowała tutaj szkoła parafialna, do której w 1885 r. uczęszczało 78 chłopców i 6 dziewcząt. Duże jarmarki odbywały się w mieście dwa razy do roku - na 15 sierpnia i 16 października.
W okresie międzywojennym w Szczuczynie funkcjonowała parafia katolicka i prawosławna, istniała również gmina żydowska. Obszerny kościół, pałac książąt Druckich-Lubeckich, położony w malowniczym parku oraz cerkiew prawosławną zaliczano do najciekawszych obiektów zabytkowych. Władze polskie powołały w mieście Męskie Seminarium Nauczycielskie, mieszczące się w budynku dawnego seminarium duchownego. W 1930 r. Seminarium Nauczycielskie zamienione zostało na państwowe gimnazjum ogólnokształcące i liceum pedagogiczne, których dyrektorem był Kazimierz Omiljanowicz.
Przemysł w mieście reprezentowała fabryka dykt, administrowana przez braci Konopackich. Rozwijał się handel. Miejskie targowisko ściągało w każdy czwartek okolicznych chłopów i miejscowych Żydów, którzy posiadali w Szczuczynie większość sklepów. W latach trzydziestych na targowisku tym spłonęły drewniane kramy. Przed 1939 r. miasto posiadało charakter rolniczo-robotniczy. Dominowała w nim zabudowa drewniana. Przed samym wybuchem II wojny światowej Szczuczyn uzyskał połączenie autobusowe z Grodnem i Lidą. Najbliższa stacja kolejowa mieściła się w odległej o 7 km. od miasta Różance, co niezbyt sprzyjało gwałtownemu rozwojowi Szczuczyna.

Wacław Dzieiyc - Szczuczyn Nowosiółki.