Historia zamku Giedymina w Lidzie

 

W XIV wieku ziemie litewskie, białoruskie i większa część ukraińskich połączyły się w nowe państwo europejskie - Wielkie Księ­stwo Litewskie. Utworzenie jednego z naj­większych, w tym czasie, państwa w Europie było możliwe w rezultacie rozwoju społeczno-ekonomicznego i politycz­nego ziem wschodnio-litewskich, ziemi Nowogródzkiej, Połockiej, Księstwa Grodzieńskiego, Rusi Kijowskiej. Nastąpiło to na przełomie XII i XIII wieku.
Proces ten został przyspieszony zewnętrzną agresją Krzyżaków i Tatarów. Tylko wspólnie można było od­pierać najazdy, uchronić niezawisłość, kulturę i język.
Połączenie przeprowadzono różnymi sposobami: dro­gą podboju i drogą pokojową poprzez układy oraz zwią­zki małżeńskie litewskich i miejscowych feudałów. Po­ziom rozwoju feudalnego społeczeństw ziem białoruskich i ukraińskich był dość wysoki i dlatego wschodniosłowiańska kultura wywarła znaczny wpływ na życie Wiel­kiego Księstwa Litewskiego.
Napady Zakonu Krzyżackiego szczególnie nasiliły się pod koniec XIII i na początku XIV wieku, i dlatego dotychczasowe umocnienia drewniano-ziemne, a nawet z kamiennymi wieżami nie zdawały już egzaminu. Dlatego w pierwszej połowie XIV wieku powstaje cały system obronny, oparty o silnie umocnione zamki w Lidzie, Grodnie, Krewię, Miednikach, Wilnie i Trokach. Stare drewniane umocnienia były przebudowywane na kamien­ne i murowane, zazwyczaj na wysokich wzgórzach. W tym czasie powstaje nowy typ zamków, tak zwane kasztele. Nazwa pochodzi od łacińskiego wyrazu "castellum", co w starożytnych czasach oznaczało umocniony wałami i rowami obóz legionów rzymskich.
W XII-XIV wieku kasztelami nazywano w Zachodniej Europie nieduże kamienne zamki, mające jedną lub dwie wieże, zbudowane na terenach nizinnych i błotnistych na odpowiednim nasypie. Takie umocnienia w końcu XIII i na początku XIV wieku powstały w Lidzie, Krewię i Miednikach. Miejscowi budowniczowie wraz z zaproszo­nymi zagranicznymi, biorąc za wzór rycerskie kasztele, przystosowywali ten typ budowli obronnych do warun­ków miejscowych. Zwiększyli znacznie powierzchnię za­mkowego podwórca, na którym w razie niebezpieczeńst­wa mogły ukryć się nie tylko wojska, ale i mieszkańcy podgrodzia, a nawet okoliczni chłopi.
Budowa zamku lidzkiego, jednego z większych na terenie obecnej Białorusi (rozmiar podwórca około 80x80 metrów), datowana jest na lata trzydzieste XIV wieku.
W tym czasie Wielkim Księciem Litewskim był książę Gedymin, który przeszedł do historii jako utalentowany wódz w walce z Zakonem Krzyżackim. Rozumiał on, że przeciwstawić się najazdowi Krzyżaków mogą tylko za­mki zbudowane z kamienia, których bronią silne gar­nizony. Korzystając z zawieszenia broni z Zakonem wiosną 1323 roku zaangażował budowniczych miejsco­wych, a nawet z krajów hanzeatyckich do budowy zamku w Lidzie. Jako miejsce na budowę zamku wybrano niewie­lką łachę piaszczystą w błotnistej miejscowości, gdzie rzeka Kamionka wpadała do rzeki Lidziejki. Łachę piasz­czystą przekształcono w sztuczny prostokątny nasyp, sporządzony ze żwiru i kamienia. Wysokość nasypu wynosiła 5-6 metrów. Od strony północnej wykopano szeroki rów łączący obie rzeki (szerokości około 20 metrów) oddzielający zamek od podgrodzia.
Obliczono, że do zbudowania ścian lidzkiego zamku użyto 23 tysiące metrów sześciennych kamienia i około półtora miliona cegieł oraz dużą ilość wapna i piasku.
Różne zachowane dokumenty mówią, że budowa zamku trwała 5-7 lat.
Zamek lidzki zbudowany został z kamienia polnego i cegły. Grubość ścian u dołu wynosiła 2 m, a w górnej części 1,5 m, gdzie przechodziły one w galerię bojową. Jej parapet o grubości 70 cm wybudowany był z cegły i posiadał jeden rząd strzelnic trzech typów. Pokład galerii opierał się na drewnianych belkach o przekroju 20x20 cm. Na południowej i wschodniej ścianie znajdowały się dwa ceglane dauksery (toalety) na kamiennych konsolach.
Początkowo zamek posiadał tylko jedną wieżę, w rogu południowo-zachodnim. Była to wieża o założeniu kwad­ratowym o wymiarach 9x9 m., z której, jak stwierdzili archeologowie, pozostały tylko fragmenty fundamentów. Zamek posiadał trzy wejścia: w ścianie południowej, w odległości 22 m od wieży, nieduży półokrągły otwór na wysokości 4 m od poziomu gruntu. Było to prawdopodo­bnie wejście zapasowe, do którego można było się dostać tylko po długiej drabinie. Dwa pozostałe wejścia znaj­dowały się w ścianie wschodniej: małe na poziomie fundamentu i duże położone przy wieży na wysokości 2,5 m. Wejście do zamku przez duże wejście możliwe było tylko po moście zwodzony.
Ściany zewnętrzne wykonane zostały z dużych, częś­ciowo ociosanych, kamieni, ułożonych poziomymi rzęda­mi. Kamienie są dobrze dobrane i pasują do siebie. Szczeliny między nimi wypełniono odłamkami kamien­nymi na zaprawie wapiennej. Cegłę wykorzystywano tyl­ko do ważniejszych konstrukcji i detali architektonicz­nych. Z cegły układano rogi zamkowych ścian i wież, dekoracyjne pasy na fasadach wschodniej i północnej ściany, łuki, strzelnice i zewnętrzne powierzchnie parapetu galerii bojowych. Cegła używana do budowy zamku miała dwa wymiary: 31x15x10 cm i 31x14x7 cm.
Archeologiczne badania pozwalają stwierdzić, że w pierwszej połowie XIV wieku istniała tylko wieża południowo-zachodnia, przeznaczona na mieszkania i ukrycia przed wrogiem. Główny ciężar obrony spoczy­wał na ścianach zamku z bojową galerią, przez strzelnice rażono wroga strzałami z łuków i bełtami kusz (XIII i XIV w.). Na terenie zamku przy pracach archeologicz­nych znaleziono wiele grotów strzał od łuków i kusz.
W 1976 r. archeolodzy znaleźli "orzech" wykonany z ko­ści stanowiący część mechanizmu spustowego kuszy.
W końcu XIV i na początku XV wieku wnuk Giedymina, książę Witold przebudowuje zamek i od tego czasu jest on jednym z najsilniejszych w Wielkim Księstwie Litews­kim.
Zbudowano wówczas drugą wieżę - północno-wschodnią, przystosowaną już do prowadzenia ognia z dział. Zbudowana ona została z cegły dobrej jakości o wymia­rach 29-30x14x7,5-8 cm. Wieża przylegała do ścian za­mku, a jej fundamenty leżą 70-80 cm poniżej fundamen­tów ścian. Grubość ścian wychodzących na podwórzec wynosiła 3 m, a dokładka do ścian zamku o grubości 2 m dla jej wzmocnienia wynosiła 83 cm.
Opracował Zenon Sawicz

Opracowano na podstawie wydawnictwa: A. A. Trusau - "Staradaunych murou adradżenia" - przeszłość i stan obecny lidzkiego zamku - Mińsk "Połymia" 1990 r.